Coginiaeth Cymru
Mae coginio yng Nghymru yn ymwneud â choginio a pharatoi bwyd a ryseitiau traddodiadol a modern yng Nghymru.
Hanes golygu
Cyfyngid bwydydd traddodiadol Cymru gan ei daearyddiaeth. Pridd tenau ac asidig sydd ar draws ucheldiroedd y wlad, ond ceir digon o bridd da i dyfu ŷd, gwair yn y bryniau a'r cymoedd i fwydo defaid a gwartheg, ac afonydd, llynnoedd ac arfordiroedd i ddarparu amrywiaeth eang o bysgod.[1] Nododd Gerallt Gymro ym 1188 taw cig oen a dafad, llaeth, caws, menyn, a cheirch oedd lluniaeth y Cymry, ac yn gyffredinol roedd hwn yn wir am y mwyafrif o'r boblogaeth hyd y 19eg ganrif.[2]
Cymdeithas nomadaidd i raddau oedd gan y Celtiaid cynnar. Parhaodd yr arfer o drawstrefa (hafota a hendrefa) mewn rhannau o Gymru hyd ddiwedd yr 17g: symudodd yr amaethwr, ei deulu a'i anifeiliaid i'r hafod ar y mynydd yn yr haf, a dychwelodd i'r hendref ar lawr gwlad yn y gaeaf. Teithiodd penaethiaid a thywysogion â'u llysoedd ar hyd a lled eu tiriogaethau gan dderbyn taliad ar ffurf bwyd gan eu deiliaid. Gosodir y taliadau manwl mewn cyfreithiau'r Oesoedd Canol, yn seiliedig ar Gyfraith Hywel Dda: cwrw, bara, cig (gan amlaf yn fyw), a mêl, ac weithiau ceirch, caws, a menyn. Y rhain oedd lluniaeth y werin, yn ogystal â bwydydd darfodus megis pysgod a physgod cregyn a llysiau, yn enwedig cennin a bresych.[1]
Hyd yn oed mewn cymdeithas sefydlocach, sylfaenol oedd technegau coginio'r werin. Ym mhob cartref cyffredin roedd crochan neu bair mawr uwchben tân agored. Y pryd o fwyd clasurol a goginir yn y badell hon oedd cawl Cymreig, ac yn hanesyddol cafodd ei ailwresogi a'i ychwanegu ato dros gyfnod o ddyddiau. Gwneid gwahanol fathau o botes yn y crochan hefyd, a chymysgedd o flawd ceirch a dŵr yn sail iddynt. O'r traddodiad hwn datblygodd llymru.[1]
Cawliau a stiwiau golygu
Heddiw, gweinir cawl yn aml am gwrs cyntaf pryd o fwyd. Ystyrir yn saig genedlaethol Cymru gan nifer.[3]
Cig golygu
Cig oen yw cig cenedlaethol Cymru heddiw, ond yn hanesyddol fe'i bwyteid ar wyliau ac achosion arbennig yn unig. Cig moch oedd y prif gig yn niet y werin, ac ar un adeg cedwid mochyn neu ddau gan bob tŷ yng nghefn gwlad. Roedd twlc i'w weld ar waelod yr ardd mewn nifer o dai rhes y gymunedau glo yng nghymoedd y de. Un o fridiau gwartheg brodorol Cymru yw'r fuwch ddu Gymreig sy'n rhoi cig brau a blasus.[4]
Bwyd y môr golygu
Mae bwyd y môr yn nodweddiadol o gwrs cyntaf, megis wystrys, cocos, a bara lawr. Arferid casglu niferoedd mawr o wystrys ger arfordir Gŵyr, ond yn llai mae’r dalfeydd heddiw. Parheir i gasglu cocos pob dydd mewn nifer o bentrefi Gŵyr. Gwerthir cocos ffres o Benclawdd gyda phupur a finegr am fyrbryd canol dydd. Dywedodd Richard Burton taw "cafiâr y Cymro" yw bara lawr. Yn yr hen ddyddiau, cymysgid y gwymon hwn gyda blawd ceirch, ei ffrio â bacwn a’i fwyta am frecwast neu swper. Heddiw mae nifer o fwytai yn ei weini fel cwrs cyntaf neu gyda chig neu bysgod am brif saig.[3] Dau bysgodyn sy'n bwysig iawn yng nghoginiaeth Cymru, yn enwedig y gorllewin, yw pennog a macrell. Y ffordd fwyaf cyffredin o'u paratoi yw eu piclo mewn perlysiau a sbeisys. Mae brithyll y môr hefyd yn boblogaidd.[4]
Caws golygu
Mor hen yw'r traddodiad o wneud caws yng Nghymru mae sôn amdano yng Nghyfraith Hywel: wedi ysgariad, aeth caws mewn heli i'r wraig a chaws wedi ei hongian i'r gŵr. Ers y 1970au yn enwedig mae'r diwydiant caws wedi ffynnu yng Nghymru, a cheir amryw o gawsiau caled a meddal gan gynnwys rhai a wneir o laeth dafad a gafr. Caws Caerffili yw'r math enwocaf, ac ymhlith yr eraill mae Llanboidy, Llangloffan, Teifi, Caws Cenarth, Pencarreg, Pant Ysgawn, a Chaws y Fenni.[4]
Bwyd llysieuol golygu
Saig lysieuol enwocaf Cymru, sydd ar gael mewn caffis a bwytai ar draws y wlad, yw selsig Morgannwg. Ei gynhwysion yw caws, briwsion bara, cennin a pherlysiau.
Pobi golygu
Mae gan Gymru nifer o fwydydd pob traddodiadol sy'n boblogaidd â'r werin hyd heddiw, gan gynnwys bara brith a theisen lap. Offeryn a welid yn y gegin Gymreig draddodiadol yw'r radell neu'r llechfaen, a ddefnyddir i bobi crempogau a phice ar y maen neu deisenni cri.[5]
-
Bara brith -
Crempogau -
Pice ar y maen
Pwdinau golygu
Dim ond ychydig o bwdinau sy'n unigryw i Gymru. Pwdin enwocaf y wlad yw llymru: briwsion torth geirch mewn powlen o laeth enwyn. Hen ffefryn yw pwdin reis, a weinir yn aml ar ôl rhost.[4]
Gweler hefyd golygu
Cyfeiriadau golygu
- ↑ 1.0 1.1 1.2 Davidson, Alan. The Oxford Companion to Food (Rhydychen, Gwasg Prifysgol Rhydychen, 2006), t. 835.
- ↑ Sutherland, Mared Wyn. Encyclopedia of Food and Culture (Gale, 2003), WALES.
- ↑ 3.0 3.1 Julie Brake a Christine Jones. Teach Yourself World Cultures: Wales (Hodder & Stoughton, 2004), t. 142.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 Brake a Jones, World Cultures: Wales (2004), t.143.
- ↑ Brake a Jones, World Cultures: Wales (2004), t. 144.
Darllen pellach golygu
- Gilli Davies, Tastes of Wales (Llundain: BBC Books, 1990).
- Bobby Freeman, A Book of Welsh Bakestone Cookery (Tal-y-bont, Ceredigion: Y Lolfa, 1987).
- Bobby Freeman, First Catch Your Peacock: A Book of Welsh Food (Tal-y-bont, Ceredigion: Y Lolfa, 1980). Ailgyhoeddwyd fel Traditional Food from Wales (Efrog Newydd: Hippocrene, 1997).
- R. Elwyn Hughes, Dysgl Bren a Dysgl Arian: Nodiadau ar Hanes Bwyd yng Nghymru (Tal-y-bont, Ceredigion: Y Lolfa, 2003)
- Geoffrey Osborne Taylor, Traditional Welsh Cookery (Llundain: Robert Hale, 1997).
- S. Minwel Tibbott, Amser Bwyd: Detholiad o Gyfarwyddiadau Cymreig (Caerdydd: Llyfrau Amgueddfa Cymru, 1977).
- S. Minwel Tibbott, Baking in Wales (Caerdydd: Llyfrau Amgueddfa Cymru, 1991).