Cyflwr cyfarchol
Y Cyflwr Cyfarchol (weithiau modd cyfarchol) yw'r term gramadegol ar yr arfer o gryfhau neu dynnu sylw arbennig at berson, anifail neu wrthrych o fewn brawddeg; gwneir hyn yn y Gymraeg drwy dreiglo. Roedd yn arfer yn yr ieithoedd Indo-Ewropeaidd ac yn Lladin; bellach, fe arddelir y cyflwr cyfarchol yn y Gymraeg a'r ieithoedd Celtaidd (heblaw Llydaweg), yn yr ieithoedd Slafonig (heblaw Rwsieg) ac yn y Lithwaneg a'r Latfieg. Mae wedi ei golli yn yr ieithoedd Germanaidd gan gynnwys y Saesneg.
Cyflwr Cyfarchol mewn ieithoedd Celtaidd golygu
Cymraeg golygu
Yr enghraifft amlwg, syml yn y Gymraeg yw pan fydd siaradwr yn treiglo "boneddigion" i foneddigion[1] ar ddechrau brawddeg er mwyn denu sylw'r gynulleidfa; neu'r athro yn gweiddi "blant" ar ddisgyblion er mwyn cadw trefn. Ceir yn y gân 'O Gymru' gan Eleri Llwyd.[2]
Efallai mai un o'r enghreifftiau amlycaf o ddefnydd o'r cyflwr cyfarchiol a hynny'n treiglo enw person (sy'n anghyffredin bellach yn y Gymraeg) yw'r cwpled o gerdd 'Fy Ngwlad (Cerddi'r Cywilydd) gan Gerallt Lloyd Owen lle treiglir yr enw Llywelyn:[3]
- Wylit, wylit, Lywelyn,
- Wylit waed pe gwelit hyn
Gwelir y cyflwr cyfarchol yn yr ieithoedd Gwyddeleg a Gaeleg. Yn wahanol i'r Gymraeg, mae'r ddwy iaith hyn yn dal i dreiglo enwau pobl, ac mae'r enwau "Hamish" yn ffurf gyfarchol (a sillafiad Saesneg) ar Seumas a'r enw Mháiri (a ynganer yn gywir fel 'Fari') yn ffurf gyfarchol ar Màiri. Yn wahanol i'r Gymraeg mae'r ieithoedd Goideleg yn dal i arddel y cyflwr genidol.
Treigladau oherwydd Cyflwr Cyfarchol yn y Wyddeleg golygu
| Cenedl Enw | Gwrywaidd | Benywaidd | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Un. | Goddrychol | an fear mór | an buachaill mór | Seán | an bhean mhór | an deirfiúr mhór | Máire |
| Genidol | an fhir mhóir | an bhuachalla mhóir | Sheáin | na mná móire | na deirféar móire | Mháire | |
| Cyfarchol | a fhir mhóir | a bhuachaill mhóir | a Sheáin | a bhean mhór | a dheirfiúr mhór | a Mháire | |
| Llu. | Goddrychol | na fir móra | na buachaillí móra | na mná móra | na deirfiúracha móra | ||
| Genidol | na bhfear mór | na mbuachaillí móra | na mban mór | na ndeirfiúracha móra | |||
| Cyfarchol | a fheara móra | a bhuachaillí móra | a mhná móra | a dheirfiúracha móra | |||
| Cymraeg | y dyn mawr | y bachgen mawr | Siôn | y dynes fawr | y chwaer fawr | Mari | |
Gaeleg - Cyflwr Cyfarchol, Treiglo Enwau Pobl golygu
Defnyddir treigliadau yn yr iaith Aeleg yn yr Alban i ddynodi'r cyflwr cyfarchol hefyd:
| Goddrych | Cyflwr Cyfarchol |
|---|---|
| Caitrìona | a Chaitrìona |
| Dòmhnall | a Dhòmhnaill |
| Màiri | a Mhàiri |
| Seumas | a Sheumais |
| Ùna | Ùna |
| cù | a choin |
Ieithoedd Slafonig golygu
Ceir y cyflwr cyfarchol mewn sawl iaith Slafonig, a dynodir hi fel terfyniad gair.
Bwlgareg golygu
Yn wahanol i ieithoedd Slafaidd eraill ac eithrio Macedoneg, mae Bwlgareg wedi colli dynodiad cyflyrau ar gyfer enwau. Fodd bynnag, mae Bwlgareg yn cadw'r cyflwr cyfarchol. Mae gan enwau gwrywaidd traddodiadol â diwedd cyfarchol fel rheol.
| Nominative | Cyfarchol |
|---|---|
| Петър Petar | Петре Petre |
| Тодор Todor | Тодоре Todore |
| Иван Ivan | Иване Ivane |
Fe all fod gan enwau mwy diweddar neu thramor gyflwr cyfarchol ond bur anaml y defnyddir hyn (mae Ричарде, yn hytrach na'n syml Ричард Richard, yn swnio'n anarferol i siaradwyr cynhenid).
Mae ymadrodd cyfarchol megis господин министре (Mr Minister) bron wedi eu llwyr dileu gan y cyflyrau nominative forms, yn arbennig mewn ysgrifennu swyddogol. Mae gan enawu priod hefyd fel rheol ffurf cyfarchol, ond fe;u defnyddir yn llai aml. Ceir rhai enwau pris a ddefnyddir yn aml yn y cyflwr cyfarchol:
| Gair Cymraeg | Enw Priod | Cyfarchol |
|---|---|---|
| Duw | Бог Bog | Боже Bozhe |
| Arglwydd | Господ Gospod | Господи Gospodi |
| Iesu Grist | Исус Христос Isus Hristos | Исусе Христе Isuse Hriste |
| Cymrawd | другар drugar | другарю drugaryu |
| Esgob | поп pop | попе pope |
| Broga | жаба zhaba | жабо zhabo |
| ffŵl | глупак glupak | глупако glupako |
Bydd y cyflwr cyfarchol yn bodoli fel rheol ar gyfer enwau i ferched:
| Enw priod | Cyfarchol |
|---|---|
| Елена Elena | Елено Eleno |
| Пена Pena | Пено Peno |
| Елица Elitsa | Елице Elitse |
| Радка Radka | Радке Radke |
Heblaw am ffurfiau sy'n gorffen gydag -е, fe'i ystyrir yn sarhaus ac fel rheoli fe'u hosgoir. Ar gyfer ffurfiau annwyl, defnyddir y cyflwr cyfarchol:
| Gair Cymraeg | Enw priod | Cyfarchol |
|---|---|---|
| Nain | Баба Baba | Бабо Babo |
| Mam | Майка Mayka Мама Mama |
Майко Mayko Мамо Mamo |
| Modryb | Леля Lelya | Лельо Lelyo |
| Chwaer | Сестра Sestra | Сестро Sestro |
Pwyleg golygu
Yn yr iaith Bwyleg mae'r cyflwr cyfarchol (wołacz mewn Pwyleg) yn peri i enwau benywaidd dderbyn -o (heblaw geiriau sy'n diweddu gyda -sia, -cia, -nia, a -dzia, sy'n derbyn -u, a'r rhai sy'n diweddu gyda -ść, dderbyn -i.
Mae enwau gwrywaidd yn dilyn patrwm cymhleth y cyflwr lleoliadol, ac eithro llond llaw o eiriau megus Bóg → Boże ("Duw"), ojciec → ojcze ("tâd") a chłopiec → chłopcze ("bachgen"). Mae enwau di-genedl a lluosog yn dilyn yr un ffurf yn y cyflwr enwadol ag yn y cyflwr cyfarchol.:
| Goddrych | Cyflwr Cyfarchol |
|---|---|
| Benywaidd | |
| Pani Ewa (Mrs. Eve) | Pani Ewo! (Mrs. Eve!) |
| Ewusia (bychanig Ewa) | Ewusiu! |
| ciemność (tywyllwch) | ciemności! |
| książka (llyfr) | książko! |
| Gwrywaidd | |
| Pan profesor (Mr. Professor) | Panie profesorze! (Mr. Brofessor!) |
| Krzysztof (Christopher) | Krzysztofie! (Christopher!) |
| Krzyś (Chris) | Krzysiu! (Chris!) |
| wilk (blaidd) | wilku! (flaidd!) |
| człowiek (dyn/person) | człowieku! / człowiecze! (ddyn!) |
Slofaceg golygu
Hyd at yr 1908au roedd cyflwr cyfarchol arbennig gan yr iaith Slofaceg a adnabuwyd ac a ddysgwyd yn yr ysgolion. Bellach, nid ystyrir y cyflwr yn un byw ac arddelir hi ond mewn ffurfiau hynafol gan mwyaf ym maes crefydd neu lenyddiaeth neu mewn cyd-destun eironig.
Lithwaneg golygu
Ceir yn cyflwr cyfarchol yn ieithoedd byw y Baltig, Lithwaneg a Latfieg. Yn Lithwaneg:
- vyras → vyre ("gwas")
- brolis → broli" ("brawd")
Ieithoedd Romáwns golygu
Arferid y cyflwr cyfarchol yn y Lladin - gweler dyfyniad enwog, "Et tu Brute" gyda Brute yn ffurf gyfarchol ar yr enw "Brutus". Prin yr arddelir y cyfarchol yn y Ffrangeg ond mae'n bodoli mewn gwahanol ffurfiau mewn ieithoedd Romáwns eraill.
Rwmaneg golygu
Fel yn y Lladin a'r ieithoedd Slafonig cyfagos, gwelir y cyfarchol ar ddiwedd y gair yn yr iaith Rwmaneg:
- terfyniad "-e" i eiriau gwrywaidd:
- om → omule! ("dyn/gŵr")
- băiat → băiete! pe băiatule! ("bachgen - fachgen!")
- văr → vere! ("cefnder")
- Ion → Ioane!("Ioan")
- terfyniad -o" i eiriau benywaidd:
- soră → soro! ("chwaer")
- nebună → nebuno! ("dynes wallgo")
- Ileana → Ileano! ("Helen")
- terfyniad"-lor" i'r lluosog:
- fraţi → fraţilor! ("brodyr - frodyr!")
Catalaneg golygu
Bydd y Gatalaneg yn gollwng y fannod er mwyn ffurfio'r cyflwr cyfarchol. Yr arfer yw denfnyddio'r fannod wrth gyfeirio ar bobl ym mhob achos arall, er enghraifft. Mae hepgor y fannod yn dynodi sylw a pharch.
Dolenni golygu
- O Gymru gan Rhys Meirion ac Alys Williams enghraifft o'r cyflwr cyfarchol