Gerontoleg yw'r astudiaeth o'r agweddau cymdeithasol, diwylliannol, seicolegol, gwybyddol, a biolegol ar heneiddio. Cafodd y gair ei fathu gan Ilya Ilyich Mechnikov yn 1903, o'r Groeg γέρων, geron, "hen ŵr" a -λογία, -logia, "astudiaeth o". [1] Mae'r maes yn wahanol i geriatreg, sef y gangen o feddygaeth sy'n arbenigo mewn trin clefydau mewn oedolion hŷn. Mae gerontolegwyr yn cynnwys ymchwilwyr ac ymarferwyr ym meysydd bioleg, nyrsio, meddygaeth, troseddeg, deintyddiaeth, gwaith cymdeithasol, therapi corfforol a galwedigaethol, seicoleg, seiciatreg, cymdeithaseg, economeg, gwyddoniaeth wleidyddol, pensaernïaeth, daearyddiaeth, fferylliaeth, iechyd y cyhoedd, tai, ac anthropoleg.[2]

Llaw oedolyn hŷn

Mae natur amlddisgyblaethol gerontoleg yn golygu bod nifer o is-feysydd sy'n gorgyffwrdd â gerontoleg. Mae yna faterion polisi, er enghraifft, yn ymwneud â chynllunio'r llywodraeth a chynnal cartrefi nyrsio, ymchwilio i effeithiau poblogaeth sy'n heneiddio ar gymdeithas, a dylunio mannau preswyl ar gyfer pobl hŷn sy'n hwyluso datblygu ymdeimlad o le neu gartref. Roedd Dr. Lawton, seicolegydd ymddygiadol yng Nghanolfan Geriatreg Philadelphia, ymhlith y cyntaf i gydnabod yr angen am fannau byw a gynlluniwyd ar gyfer yr henoed, yn enwedig y rhai â chlefyd Alzheimer. Fel disgyblaeth academaidd mae'r maes yn gymharol newydd. Creodd Ysgol Leonard Davis USC y rhaglenni PhD, meistr a baglor cyntaf mewn gerontoleg ym 1975.

Hanes golygu

Yn y byd Islamaidd canoloesol, ysgrifennodd nifer o feddygon ar faterion yn ymwneud â Gerontoleg. Roedd gan Y Canwn Meddygaeth gan Avicenna (1025) yn cynnig cyfarwyddyd ar gyfer gofalu am yr henoed, gan gynnwys deiet a meddyginiaethau ar gyfer problemau fel rhwymedd.[3] Ysgrifennodd y meddyg Arabeg Ibn Al-Jazzar Al-Qayrawani (Algizar, tua 898-980) ar boenau a chyflyrau'r henoed (Ammar 1998, t.4).[4] Mae ei waith ysgolheigaidd yn ymdrin ag anhwylderau cysgu, anghofrwydd, sut i gryfhau cof,[5][6] ac achosion marwolaeth.[7] Ysgrifennodd Ishaq ibn Hunayn (bu farw 910) hefyd waith ar y triniaethau ar gyfer anghofrwydd (Llyfrgell Genedlaethol Meddygaeth yr UDA, 1994).[8]

Er bod nifer y bobl oedrannus, a'r disgwyliad oes, wedi tueddu i gynyddu ym mhob canrif ers y 14g, roedd cymdeithas yn tueddu i ystyried gofalu am berthynas oedrannus fel mater teuluol. Nid tan i ddyfodiad y Chwyldro Diwydiannol y newidiodd syniadau o blaid system gofal cymdeithasol. Roedd rhai arloeswyr cynnar, fel Michel Eugène Chevreul, a wnaeth fyw ei hun tan yr oedd yn 102, yn credu y dylai heneiddio ei hun fod yn wyddoniaeth i'w hastudio. Bathodd Ilya Mechnikov y term "gerontoleg" o gwmpas y flwyddyn 1903.[9]

Dechreuodd arloeswyr modern fel James Birren drefnu gerontoleg fel maes ynddo ei hun yn y 1940au, gan gymryd rhan yn ddiweddarach yn y gwaith o ddechrau asiantaeth llywodraeth yr UD ar heneiddio – y Sefydliad Cenedlaethol ar Heneiddio[10] – rhaglenni gerontoleg ym Mhrifysgol De Califfornia a Phrifysgol Califfornia, Los Angeles, ac fel cyn-lywydd Cymdeithas Gerontoleg America (a sefydlwyd ym 1945).[11]

Gan fod disgwyl i boblogaeth pobl dros 60 oed fod tua 22% o boblogaeth y byd erbyn 2050, daeth y term gerowyddoniaeth i'r amlwg ar ddechrau'r 21g.[12][13][14]

Biogerontoleg golygu

Mae biogerontoleg yn is-faes o gerontoleg sy'n ymwneud â'r broses heneiddio fiolegol, ei tharddiad esblygol, a dulliau posibl o ymyrryd yn y broses. Mae'n cynnwys ymchwil ryngddisgyblaethol ar achosion, effeithiau, a mecanweithiau heneiddio biolegol. Mae biogerontolegwyr ceidwadol fel Leonard Hayflick wedi rhagweld y bydd y disgwyliad oes dynol yn cyrraedd tua 92 mlwydd oed,[15] tra bod eraill fel James Vaupel wedi rhagweld y bydd disgwyliad oes mewn gwledydd diwydiannol yn cyrraedd 100 ar gyfer plant a anwyd ar ôl y flwyddyn 2000.[16] ac mae rhai biogerontolegwyr a holwyd wedi rhagweld disgwyliad oes o ddwy ganrif neu fwy.[17] Mae Aubrey de Grey wedi cynnig yr "amserlen betrus" y byddai cyllid digonol i ymchwil i ddatblygu ymyraethau mewn heneiddio yn rhoi siawns 50/50 y bydd technolwg wedi'i datblygu mewn 25-30 mlynedd a fydd yn ein glluogi i atal pobl rhag marw o unrhyw oedran.[18]

Mae yna nifer o ddamcaniaethau i esbonio heneiddio, ac nid oes yr un ohonynt wedi'i derbyn hyd yma. Mae sbectrwm eang o'r mathau o ddamcaniaethau ar gyfer achosion heneiddio, o ddamcaniaethau rhaglennu i ddamcaniaethau gwall. Waeth beth yw'r ddamcaniaeth, un peth cyffredin yw bod swyddogaethau'r corff yn dirywio wrth i bobl heneiddio.[19]

Cyfeiriadau golygu

  1. Confluence. "Gerontology/Geriatrics Definitions". www.aghe.org. Cyrchwyd 2016-11-25.
  2. Hooyman, N.R.; Kiyak, H.A. (2011). Social gerontology: A multidisciplinary perspective (arg. 9th). Boston: Pearson Education. ISBN 978-0205763139.
  3. Howell, Trevor H. (1987). "Avicenna and His Regimen of Old Age". Age and Ageing 16 (1): 58–59. doi:10.1093/ageing/16.1.58. PMID 3551552. https://archive.org/details/sim_age-and-ageing_1987-01_16_1/page/58.
  4. Ammar, S (1998). "Vesalius". Official Journal of the International Society for the History of Medicine 4: 48. http://www.bium.univ-paris5.fr/ishm/vesalius/VESx1998x04x01.pdf.
  5. "Ibn al-Jazzār, Abū Ja'far Ahmad ibn Ibrāhīm ibn Abī Khālid (d. 979/369)". Islamic Medical Manuscripts. U.S. National Library of Medicine. Cyrchwyd 24 September 2013.
  6. [Geritt Bos, Ibn al-Jazzar, Risala fi l-isyan (Treatise on forgetfulness), London, 1995 ]
  7. Al Jazzar Error in webarchive template: Check |url= value. Empty.
  8. "Specialized literature". Islamic culture and medical arts. U.S. National Library of Medicine. Cyrchwyd 24 September 2013.
  9. Online Etymology Dictionary
  10. "About the National Institute on Aging". National Institute on Aging, US National Institutes of Health. 2018. Cyrchwyd 5 March 2018.
  11. Newcomb, Beth (15 January 2016). "In memoriam: James E. Birren, 97". University of Southern California - News. Cyrchwyd 5 March 2018.
  12. Burch, J. B; Augustine, A. D; Frieden, L. A; Hadley, E; Howcroft, T. K; Johnson, R; Khalsa, P. S; Kohanski, R. A et al. (2014). "Advances in Geroscience: Impact on Healthspan and Chronic Disease". The Journals of Gerontology Series A: Biological Sciences and Medical Sciences 69 (Suppl 1): S1–S3. doi:10.1093/gerona/glu041. PMC 4036419. PMID 24833579. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4036419.
  13. Seals, D. R; Justice, J. N; Larocca, T. J (2015). "Physiological geroscience: Targeting function to increase healthspan and achieve optimal longevity". The Journal of Physiology 594 (8): 2001–2024. doi:10.1113/jphysiol.2014.282665. PMC 4933122. PMID 25639909. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4933122.
  14. Kohanski, R. A; Deeks, S. G; Gravekamp, C; Halter, J. B; High, K; Hurria, A; Fuldner, R; Green, P et al. (2016). "Reverse geroscience: How does exposure to early diseases accelerate the age-related decline in health?". Annals of the New York Academy of Sciences 1386 (1): 30–44. Bibcode 2016NYASA1386...30K. doi:10.1111/nyas.13297. PMID 27907230.
  15. Watts G (June 2011). "Leonard Hayflick and the limits of ageing". Lancet 377 (9783): 2075. doi:10.1016/S0140-6736(11)60908-2. PMID 21684371. http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0140-6736(11)60908-2.
  16. Christensen, L; Doblhammer, K; Rau, G; Vaupel, JW (2009). "Ageing populations: the challenges ahead". Lancet 374 (9696): 1196–1208. doi:10.1016/s0140-6736(09)61460-4. PMC 2810516. PMID 19801098. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2810516.
  17. Richel, Theo (December 2003). "Will human life expectancy quadruple in the next hundred years? Sixty gerontologists say public debate on life extension is necessary". J Anti-Aging Med 6 (4): 309–314. doi:10.1089/109454503323028902. PMID 15142432.
  18. de Grey, Aubrey D. N. J.; Rae, Michael (October 14, 2008). Ending Aging. St. Martin's Griffin. t. 15. ISBN 978-0312367077.
  19. Taylor, Albert W.; Johnson, Michel J. (2008). Physiology of Exercise and Healthy Aging. Human Kinetics. ISBN 978-0-7360-5838-4.