Tanchwa Senghennydd

Tanchwa Senghennydd oedd y drychineb waethaf yn hanes y diwydiant glo yng ngwledydd Prydain. Digwyddodd ym Mhwll Lancaster, Glofa'r Universal, ym mhentref glofaol Senghennydd, Sir Forgannwg. Digwyddodd y drychineb ar 14 Hydref 1913. Collodd 439 o ddynion a bechgyn y pwll eu bywydau a hynny ar doriad gwawr. Roedd hyn yn dilyn tanchwa cynharach, ar 24 Mai 1901, pan laddwyd 81 o ddynion.

Tanchwa Senghennydd

Math	damwaith gwaith mwyngloddio
Nifer a laddwyd	439
Daearyddiaeth
Lleoliad	Glofa Universal
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	51.6114°N 3.2813°W
Cod OS	SP806757
Cyfnod	14 Hydref 1913
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Gweler hefyd y dudalen gwahaniaethu, Senghennydd.

Y ffrwydrad yw'r ddamwain cloddio gwaethaf yng Nghymru erioed. Roedd yn cynhyrchu glo ar gyfer peiriannau stêm neu ager, yn bennaf, ac roedd ynddo lawer o losgnwy (methan ac ocsigen gan fwyaf), nwy frwydrol iawn.

Yn yr ymchwiliad a ddilynodd y tanchwa, dywedwyd i'r rheolwr Edward Shaw a'r perchnogion fod yn esgeulus. Dirwywyd Shaw £24 a'r cwmni £10. Mae hyn yn cyfateb a gwerth bywyd o 5 ceiniog y person.

• 
  Torfeydd yn aros am newyddion yng Nglofa'r Universal, Senghenydd
• 
  Agnes Mai Webber (13 oed) a'i chwaer fach yn chwilio ac yn aros am newyddion am ei thad

Tanchwaoedd Senghennydd blaenorol

Tanchwa gyntaf Senghennydd

Ar 24 Mai 1901 lladdwyd 81 o ddynion pan gafwyd tri ffrwydriad o dan y ddaear. Cafwyd ymchwiliad i'r drychineb ac ôl yr adroddiad roedd llawer gromod o lwch glo yn yr aer, a dim digon o ddŵr i'w gadw dan reolaeth. Dywedwyd hefyd fod llawer o fesurau diogelwch wedi eu torri gan y perchnogion.

Ail danchwa Senghennydd

Tua deuddeg mlynedd ynghynt, ym Mai 1901, bu tri ffrwydrad yn y lofa hon pan laddwyd 81 o bobl. Yn y cwêst dywedwyd mai'r achos pam y lladdwyd cymaint gan y ffrwydriad oedd fod cymaint o lo mân ar ffurf llwch yn yr awyrgylch - sydd fel arfer yn cario'r ffrwydriad lawer pellach drwy'r twneli. Ni chanfyddwyd achos ffrwydriad Senghennydd yn 1913 ond y farn gyffredinol yn y cwêst oedd mai offer signalu trydan oedd ar fai, gan danio'r nwyon. Medrwyd symud y dynion yn rhan ddwyreiniol y pwll allan yn saff, ond llosgwyd llawer o weithwyr y rhan orllewinol, a lladdwyd llawer gan y nwy carbon monocsid yn union wedi'r ffrwydriad.

Ataliwyd achub llawer o'r dynion gan y tanau - a gymerodd dros deuddydd i'w rheoli a 6 wythnos i'w diffodd; chymerodd 6 wythnos i'r achubwyr gludo'r cyrff allan i olau dydd.

Cofebion

Yn 1981 dadorchuddwyd gofeb i'r rhai a fu farw yn y drychineb, gan y Bwrdd Glo Cenedlaethol; fe'i lleolwyd y tu allan i Ysgol Gynradd Nant-y-parc ar safle'r hen bwll glo. Mae'r gofeb yn replica 20 feet (6 m) o gêr weindio'r pwll.

Cafodd ail gofeb ei dadorchuddio yn 2006 i'r meirw o ffrwydrad cyntaf (1901) a'r ail (1913).

• 
  Cofeb trychineb Senghenydd 2006
• 
  Cofeb Cloddio Glo Cenedlaethol Cymru, 2013, gan Les Johnson

Llyfryddiaeth

• John H. Brown, The Valley of the Shadow: An Account of Britain's Worst Mining Disaster, the Senghennydd Explosion (Port Talbot, Alun Books, 1981)
• Rhydwen Williams, Amser i Wylo (Abertawe, 1986). Nofel rymus yn seiliedig ar y drychineb.
• Gareth F. Williams, Cwmwl dros y Cwm (Y Lolfa, 2013). Nofel i bobl ifanc am y drychineb.
• Jen Llywelyn, Remember Senghenydd: The Colliery Disaster of 1913 (Gwasg Carreg Gwalch, 2013)

Gweler hefyd

• Trychineb Aberfan
• Diwydiant glo Cymru