Wicipedia

Tulkarm

Dinas ym Mhalesteina yw Tulkarm, Tulkarem neu Tull Keram (Arabeg: طولكرم‎) a leolir yn y Lan Orllewinol. Gorwedd dinas Netanya, sydd yn Israel, i'r gorllewin, a dinasoedd Palestieinaidd Nablus a Jenin i'r dwyrain. Yn ôl Swyddfa Ystadegau Ganolog Palesteina, yn 2007 roedd gan Tulkarm boblogaeth o 51,300 tra bod gan ei wersyll ffoaduriaid cyfagos boblogaeth o 10,641.[1]

Tulkarm
Mathdinas, dinas fawr Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlgwinllan, Vitaceae, Vitales Edit this on Wikidata
Poblogaeth89,759 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • Mileniwm 45. CC Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethRiyad Awad Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+2, UTC+03:00 Edit this on Wikidata
Gefeilldref/i
Meknès, Montpellier, Saint-Denis, Milan, Konya, Val-de-Marne, Seine-Saint-Denis Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Arabeg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirLlywodraethiaeth Tulkarm Edit this on Wikidata
GwladBaner Palesteina Palesteina
Arwynebedd32.61 km² Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaFar'un, Kafr al-Labad, Anabta, Al-Jarushiya, Nitzanei Oz, Bal'a Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau32.3111°N 35.0308°E Edit this on Wikidata
Cod postP300-P309 Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredolMunicipality of Tulkarm Edit this on Wikidata
Corff deddfwriaetholMunicipality of Tulkarm Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth		Maer Tulkarm Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethRiyad Awad Edit this on Wikidata
Map
Sefydlwydwyd ganCanaan Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Etymoleg golygu

Mae'r enw Arabeg yn cyfieithu fel "lle hir y winllan" a defnyddiwyd hefyd yr enw Aramaeg Tur Karma ("bryn y winllan") gan y Croesgadwyr a chan drigolion canoloesol y Samariad.[2][3]

Hanes golygu

Cyfnodau Ayyubid a Mamluk golygu

Yn ystod oes Ayyubid, ar ôl yr ail-goncwest Mwslimaidd o Balesteina o dan Sultan Saladin ym 1187, roedd y teuluoedd cyntaf i ymgartrefu yn Tulkarm yn dod o Zaydan, sef llwyth Cwrdaidd.[4] Anfonwyd grŵp milwrol, y Zaydan i ardal Wadi al-Sha'ir, sy'n cynnwys Tulkarm, gan Saladin i gryfhau'r amddiffyniad yng ngorllewin Palestina a ddaliwyd gan Fwslimiaid rhag y Croesgadwyr a oedd yn dominyddu'r ardal arfordirol.[4] Byddai'r Zaydan yn dod i ddominyddu Tulkarm yn wleidyddol a'r cyffiniau tan ddechrau'r 17g.

Tua 1230, yn ystod y cyfnod Ayyubid hwyr, mewnfudodd grŵp o Arabiaid o dde Palesteina i Tulkarm.[4] Yn wreiddiol roeddent wedi mudo i Balesteina o Arabia genedlaethau lawer cyn hynny ac wedi dod yn ffermwyr a phorwyr lled-grwydrol.[4] Ymhlith y teuluoedd Arabaidd roedd y llwyth Fuqaha, a ystyriwyd yn ashraf (a oedd yn gysylltiedig â'r proffwyd Islamaidd Muhammad) ac a wasanaethodd fel 'ulama (ysgolheigion crefyddol) y pentref.[4]

Yn ystod yr Ayyubid, ac yn ddiweddarach yn oes Mamluk (1260-1517), gwnaed mwyafrif tiroedd Tulkarm yn rhan o'r waqf ("ymddiriedaeth grefyddol") i gefnogi'r al-Farisiyya Madrasa, ysgol grefyddol Islamaidd yn Jerwsalem, i'r gogledd o'r Mosg al-Aqsa. Cadarnhawyd dwy ran o dair o diroedd fferm y pentref fel rhan o'r ymddiriedolaeth hon ym 1354 gan ddirprwy-lywodraethwr Damascus, Faris al-Din al-Baki. Yn ystod rheol Mamluk cyrhaeddodd ton arall o fewnfudwyr Arabaidd Tulkarm o Ogledd Affrica a Nablus gerllaw. Roeddent yn ymwneud i raddau helaeth ag amaethyddiaeth a hwsmonaeth anifeiliaid, gan gyflenwi lledr i fasnachwyr yn y pentrefi arfordirol, a gymerwyd oddi wrth y Croesgadwyr yn ail hanner y 13g.[4]

Oes Otomanaidd golygu

Ymgorfforwyd Tulkarm yn yr Ymerodraeth Otomanaidd ym 1517. Wedi hynny, trosglwyddodd Swltan Suleiman the Magnificent (r. 1520-66) waqf Tulkarm i'r Madrasa al-Jawhariyya, a leolir yn yr Ardal Fwslimaidd, i'r gogledd-orllewin o Fosg al-Aqsa. O dan y trefniant hwn, talodd trigolion Tulkarm draean o’u cynhaeaf fel treth tuag at y waqf, o’r enw qasm.

Ar adeg ailbennu waqf, amcangyfrifwyd bod poblogaeth y pentref yn 522 (95 o aelwydydd) ac roedd y qasm yn cynnwys wyth carat o wenith a thair carat o haidd. Roedd teuluoedd elitaidd y dref yn gweinyddu'r ymddiriedolaeth, a oedd yn eu galluogi i gyrraedd statws cymdeithasol ac economaidd uwch. Cynyddodd y boblogaeth trwy gydbriodi gyda theuluoedd a oedd yn ffoi rhag ymrysonau treisgar rhwng gwahanol o lwythi'r Jabal Nablus. Erbyn 1548, roedd y boblogaeth wedi tyfu i 189 o aelwydydd neu oddeutu 1,040 o bobl.[4]

Oes Mandad Prydain golygu

 
Rhanbarth Tulkarm yn y 1940au.

Dynododd gweinyddiaeth Orfodol Prydain (1920-1947) ym Mhalestina Tulkarm fel canolbwynt Rhanbarth Tulkarm.[5] Chwaraeodd y dref a'i chyffiniau ran fawr fel hafan ac ardal ar gyfer gweithgaredd gwrthryfelwyr Arabaidd Palesteinaidd yn ystod gwrthryfel Arabaidd 1936-1939 yn erbyn rheolaeth Prydain ym Mhalestina. Roedd Rheolwr Cyffredinol y Gwrthryfel Abd al-Rahim al-Hajj Muhammad yn hanu o Dhinnaba, sydd heddiw'n rhan o fwrdeistref Tulkarm, ac arweiniodd lawer o gyrchoedd milwrol yng nghyffiniau'r dref.[6]

Yn ystadegau 1945 roedd poblogaeth Tulkarm yn cynnwys 8,090; yr oedd 7,790 ohonynt yn Fwslimiaid, 280 yn Gristnogion ac 20 yn "arall",[7] gydag arwynebedd tir o 1,672 dun (trefol) a 32,610 o duniau (gwledig), yn ôl arolwg swyddogol o dir a phoblogaeth.[8] O hyn, dynodwyd 2,399 o domenni ar gyfer sitrws a bananas, 276 o blanhigfeydd a thir dyfrhau, 28,256 ar gyfer grawnfwydydd,[9] tra bod 1,492 o dunams yn ardaloedd byw.[10]

Cyfnod cyfoes golygu

 
Map y Cenhedloedd Unedig 2018 o'r ardal, yn dangos trefniadau meddiannaeth Israel.

Ers y Rhyfel Chwe Diwrnod ym 1967 mae Tulkarm wedi bod dan feddiant Israel.[5] Roedd llywodraeth filwrol yn llywodraethu Tulkarm nes iddo gael ei drosglwyddo ym 1982 i Weinyddiaeth Sifil Israel.

Yn ystod misoedd cynnar yr Intifada Cyntaf, 16 Mai 1989, bu farw Muhammad As'ad Fokhah, 50 oed, o Shuweikat, yng Ngharchar Megiddo ar ôl streic newyn tridiau. Adroddodd Yitzhak Rabin wrth Aelod o Knesset fod Fokhah wedi marw o drawiad ar y galon a achoswyd gan ddadhydradiad a bod yr ymchwiliad milwrol wedi canfod bod staff y carchar wedi gweithredu yn unol â'u gorchmynion.[11]

Yn sgil Cytundebau Oslo 1993 rhwng Israel a Sefydliad Rhyddhid Palestina (PLO), trosglwyddwyd rheolaeth Tulkarm i Awdurdod Cenedlaethol Palestina (PNA) ar 10 Rhagfyr 1995, gan ddod y drydedd ddinas Balesteinaidd lle tynnodd lluoedd Israel yn ôl ohoni.[5] Yn ystod blynyddoedd cynnar yr Ail Intifada, ailfeddiannodd Israel Tulkarm dros dro. Daeth gweinyddiaeth filwrol Israel dros Tulkarm i ben yn 2005, pan drosglwyddwyd rheolaeth ar y ddinas yn ôl i'r PNA.[12] Ar ôl cymryd rheolaeth o'r ddinas, sefydlodd y PNA gyfyngiadau arfau newydd gan gyfyngu milwriaethwyr i un arf cofrestredig na chaniateir ei lwytho na'i gario'n gyhoeddus.[13]

Daearyddiaeth golygu

Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar ymyl orllewinol gogledd y Lan Orllewinol, tua 15 cilometr (9.3 mi) i'r gorllewin o Nablus ac 15 cilometr i'r dwyrain o ddinas arfordirol Israel Netanya. Mae'n ffinio â llinell cadoediad 1948, gydag Ardaloedd Canolog a Haifa Israel i'r gorllewin, a Rhanbarthau Palesteinaidd Qalqilya a Ramallah ac al-Bireh i'r de.

Mae ei leoliad canolog rhwng gwastadedd a mynydd wedi ei wneud yn arwyddocaol yn fasnachol ac yn strategol ac wedi cael effaith fawr ar ei dwf. Yn y gorffennol, roedd Tulkarm yn orsaf i garafánau ac yn ganolfan fasnachu ar gyfer cynhyrchion o bentrefi a ffermydd cyfagos y ddinas, yn ogystal â phwynt y croesodd byddinoedd ohono i'r Aifft a'r Lefant (al-Sham). 

Demograffeg golygu

Blwyddyn Math Poblogaeth
1548 Cyfrifiad 1,040 [4]
1596 Cyfrifiad 968 [4]
1860au Amcangyfrif 1,000 [14]
1922 Cyfrifiad 3,350 [15]
1931 Cyfrifiad 4,540 [16]
1945 Cyfrifiad 8,090 [7][8]
1961 Cyfrifiad 11,401 [17]
1967 Cyfrifiad 20,002 [18]
1997 Cyfrifiad 39,805 (gyda Gwersyll)
2007 Cyfrifiad 61,941 [1]

Hinsawdd golygu

Mae hinsawdd Tulkarm yn debyg i hinsawdd Môr y Canoldir ac yn is-drofannol fel yr ardal o'i gwmpas, gyda glawiad yn gyfyngedig i'r gaeaf. Mae'r tymheredd cyfartalog yn y gaeaf yn amrywio 8 i 16 gradd C, tra bod y tymheredd cyfartalog yn yr haf yn amrywio o 17 i 30 C.

Mae Tulkarm yn cael ei adnabod gan yr effaith gymedroli y mae awel y môr yn ei chael ar ei hinsawdd oherwydd ei leoliad yn y mynyddoedd. Nid yw'r tymheredd cyfartalog yn uwch na 27 C (81 F) yn Awst, tra nad yw tymheredd cyfartalog Chwefror yn disgyn yn is na 13.5 °C (56 °F).

Mae'r lleithder yn gymedrol yn yr haf, tua 40-70%, er ei fod yn codi yn y gaeaf i rhwng 70-85%. Mae Tulkarm yn derbyn mwy na 550 mm o law bob blwyddyn, sy'n wasgaredig ac yn ysbeidiol, ac sy'n nodweddiadol o Fasn Môr y Canoldir.

Economi golygu

Cyn Rhyfel 1948, roedd gan Tulkarm sector o bwys, gyda grawn, olewydd a ffrwythau, yn enwedig melons dŵr, yn brif gnydau a oedd yn cael eu tyfu yn nhiroedd y dref.[5]

Addysg golygu

Sefydlwyd Prifysgol Dechnegol Palestina - Kadoorie, sef yr unig brifysgol lywodraethol ym Mhalesteina, fel coleg amaethyddol yn Tulkarem yn ystod y Mandad Prydeinig trwy waddol gan y dyngarwr Iddewig a anwyd yn Irac JS Kadoorie ym 1930 fel coleg, ac yna daeth yn brifysgol yn 2007. Mae sefydliadau dysgu uwch eraill yn cynnwys Prifysgol Agored Al-Quds a dau gampws ym Mhrifysgol Genedlaethol An-Najah.

Mae saith ysgol uwchradd yn Tulkarm, tair ar gyfer merched (al-Adawiah,[19] Jamal Abd al-Nasser,[19] ac Al-Khawaja) a thair ar gyfer bechgyn (al-Fadilia,[20] Ihsan Samara, ac Adnan Sefareni) ac ysgol alwedigaethol ar gyfer y ddau ryw.

Ar 24 Medi 2016 enwodd y PA ysgol yn Tulkarem ar ôl Salah Khalaf. Dywedodd llywodraethwr Tulkarem, Issam Abu Bakr, fod yr ysgol wedi’i henwi ar ôl “merthyr Salah Khalaf er mwyn coffáu cof yr ymladdwr cenedlaethol gwych hwn”.[21][22]

Diwylliant golygu

Gwisgoedd traddodiadol plaen oedd gan menywod Tulkarm, lliw tywyll gyda brodwaith neu hebddo, gan fod y mwyafrif o ferched gwledig yn dod o ogledd Palesteina.[23] Heddiw, brodwaith yw prif ffynhonnell incwm menywod y ddinas.[24] Y mwyaf poblogaidd yw mapiau o Balesteina hanesyddol. Mae'r pryd o fwyd Palesteinaidd musakhan yn boblogaidd yn y ddinas. Rhanna Tulkarm lawer o'i nodweddion diwylliannol â Haifa, Jenin, Nablus, Qalqilia a Jaffa cyfagos.[24] Ceir parc hamdden yn Tulkarm o'r enw Mega Land sy'n denu degau o filoedd o ymwelwyr ar wyliau Mwslimaidd.

Chwaraeon golygu

Mae gan Tulkarm 2 dîm pêl-droed lled-broffesiynol; Thaqafi Tulkarm a Markez Shabab Tulkarm. Mae'r ddau yn Adran Un Cynghrair Palesteina.

Pobl nodedig o Tulkarm golygu

Cyfeiriadau golygu

  1. ↑ 1.0 1.1 "Table 26 (Cont.): Localities in the West Bank by Selected Indicators, 2007" (PDF). Palestinian Central Bureau of Statistics. 2007. t. 108. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2010-12-10.
  2. ↑ Palmer, 1881, p. 194
  3. ↑ "Environmental Profile for The West Bank Volume 8" (PDF). 2007-02-02. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2007-02-02. Cyrchwyd 2020-12-17.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 al-Salim, Farid (Autumn 2011). "Landed Property and Elite Conflict in Ottoman Tulkarm". Jerusalem Quarterly 47. http://www.jerusalemquarterly.org/images/ArticlesPdf/47-%20Landed%20Proerty.pdf.
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 Mattar, p. 494.
  6. ↑ LeVine, Mark Andrew; Nimr, Sonia (2012). Struggle and Survival in Palestine/Israel. University of California Press. tt. 144–149. ISBN 9780520262539.
  7. ↑ 7.0 7.1 Department of Statistics, 1945, p. 22
  8. ↑ 8.0 8.1 Government of Palestine, Department of Statistics. Village Statistics, April, 1945. Quoted in Hadawi, 1970, p. 77
  9. ↑ Government of Palestine, Department of Statistics. Village Statistics, April, 1945. Quoted in Hadawi, 1970, p. 128
  10. ↑ Government of Palestine, Department of Statistics. Village Statistics, April, 1945. Quoted in Hadawi, 1970, p. 178
  11. ↑ Talmor, Ronny (translated by Ralph Mandel) (1990) The Use of Firearms - By the Security Forces in the Occupied Territories. B'Tselem. download pp.76,82
  12. ↑ Israel to hand over control of Jericho, Tulkarm in first West Bank transfers to Palestinians
  13. ↑ Israeli troops hand over Tulkarm, BBC
  14. ↑ Guérin, 1875, pp. 353-354
  15. ↑ Barron, 1923, p. 6
  16. ↑ Mills, 1932, p. 58
  17. ↑ Government of Jordan, 1964, p. 13
  18. ↑ "Households and Persons, By Residence, Sex, Age And Origin From Israel Territory and Locality" (PDF). Israel Central Bureau of Statistics (CBS). 1967.
  19. ↑ 19.0 19.1 Suleiman, Michael W., gol. (1989). Palestinian Education: A Threat to Israel's Security?. Association of Arab-American University Graduates. tt. 42–43. ISBN 9780937694855.
  20. ↑ Srouji, Fathi Sad (June 1986). The Jordanian Food Economy: pPast, Present, and Future Prospects. Cornell University. t. ii.
  21. ↑ http://www.timesofisrael.com/pa-governor-defends-naming-school-after-black-september-chief/
  22. ↑ http://www.israelnationalnews.com/News/News.aspx/219539
  23. ↑ Karmi, 2004, p.22.
  24. ↑ 24.0 24.1 Semplici, Andrea and Boccia, Mario. Tulkarm: The Bountiful Mountain. Med Corporation. pp.3-8.

Dolenni allanol golygu

Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Tulkarm&oldid=11789083"