Carreg cannan
Mae carreg cannan (lluosog: cerrig cannan), neu yn y 19eg ganrif, craig fagnel (lluosog: craig fagnelau; magnel - gwn, canon), yn graig neu glogfaen sydd wedi ei durio gyda thyllau y gellir eu llwytho'n rhannol â phowdr du (powdwr gwn) a'i danio i wneud synau ffrwydrol yn ystod dathliadau traddodiadol. Rock cannon yw'r term yn Saesneg. Fe'u ceir i raddau helaeth yn ardaloedd chwarela llechi Gwynedd (darganfuwyd 235 o safleoedd hyd at 2001). Mae gan bob cannan nifer o dyllau a all amrywio rhwng 3 a 195 (yn Y Parc, Sling, Tregarth).
Hanes golygu
Roedd tanio carreg cannan yn rhan draddodiadol o ddigwyddiadau a dathliadau cymdeithasol yng ngogledd Cymru o ddiwedd yr 18fed ganrif, ynghyd â thân gwyllt a choelcerthi. Roedd y tanio, fel rhan o ddathliadau ehangach, yn aml yn nodi digwyddiad cenedlaethol neu leol, ymweliadau gan y frenhiniaeth, neu enedigaethau a phriodasau nodedig.
Ar lefel genedlaethol, dathlwyd priodas Albert Edward, Tywysog Cymru â'r Dywysoges Alexandra o Ddenmarc ym 1863 yn eang, ynghyd â Jiwbilî Diemwnt y Frenhines Victoria a'r coroni dilynol. Cofnodir bod y briodas a grybwyllwyd uchod yn cael ei dathlu yn y cannan 13 twll yn Nhrefriw, yng Ngwynedd, lle nododd papur newydd lleol fod "cerrig a metel cannan wedi'u tanio yn y fath ddwyster nes bod tua 8cwt o bowdwr gwn wedi ei losgi."[1]
Yn ystod ymweliad Duges Caint â Blaenau Ffestiniog, taniwyd nhw mor hwyr â 1951.
Ar lefel fwy lleol taniwyd cannan i nodi gosod y garreg gyntaf ar Reilffordd Ffestiniog ym 1832,[2] ei hagoriad ym 1836,[3] ac agoriad Twnnel Moelwyn ym 1842.[4]
Lleoliadau golygu
Yng Ngwynedd roedd gan ystadau chwarel y Penrhyn, Faenol a Tanybwlch nifer fawr o gerrig cannan.
Ym Metws-y-coed, yng Nghonwy mae'r cannan ar lan yr afon ym Mhont-y-pair yn cynnwys 3 cannan ar wahân. Mae'r mwyaf yn gorchuddio ardal o 9.25m x 3.22m, ac mae'n cynnwys 53 twll. Yn agos ato mae ail ganon, sy'n cynnwys dim ond 7 twll mewn trên sengl sy'n mesur 2.7m o hyd. Mae trydydd cannan, sy'n cynnwys 24 twll, yn gorwedd mewn safle uchel ychydig i fyny'r afon, ac mae'n gorchuddio ardal sy'n mesur 3.5m x 1.7m. Adeiladwyd hwn ar adeg wahanol i'r ddau arall, ac mae o ddyluniad gwael, gyda'r tyllau'n wedi turio i'r plân hollti.[5]
Roedd yna gannan hefyd yn Llangynog yn ardal Berwyn, Llandderfel ger Corwen, a dwyrain Sir Ddinbych. Mae un safle yn bodoli yn Seathwaite (Ardal y Llynnoedd) a phedwar yng Nghernyw, lle maen nhw'n cael eu hadnabod yng Nghernyw fel tyllau merriment.
Patrymau golygu
Mae dau batrwm adeiladu sylfaenol. Gall y garreg gyfres gael patrwm syml o dyllau wedi'u drilio yn rheolaidd. Cariwyd y fflam rhwng tyllau cyfagos gan lwybr o bowdr du dros wyneb y garreg a ddaliwyd yn ei le gan saim gŵydd. Mewn adeiladwaith diweddarach roedd y tyllau wedi'u cysylltu gan rigolau bas, yn aml yn grwm i ymestyn yr egwyl rhwng pob clec. Yna gosodwyd y powdr du yn y rhigolau a'i orchuddio â charreg powdr i'w gadw yn ei le.
Mae'r tyllau fel arfer yn fodfedd mewn diamedr a phum modfedd o ddyfnder. Mae arbrofion modern wedi dangos sut y gellir cynhyrchu synau ac effeithiau gweledol ysblennydd, drwy roi ychydig bach o bowdr du yn y twll gyda chwilsyn plu gŵydd wedi'i lenwi â phowdr fel ffiws, a'r cyfan yn cael ei ddal yn ei le gan bowdr llechi.
Cyfeiriadau golygu
- The Rock Cannon of Gwynedd, Griff R. Jones, 2002, ISBN 0-9533692-1-8