Draenog
| Draenogod | |
|---|---|
| |
| Y draenog Ewropeaidd | |
| Dosbarthiad gwyddonol | |
| Teyrnas: | Animalia |
| Ffylwm: | Chordata |
| Dosbarth: | |
| Urdd: | Erinaceomorpha |
| Teulu: | Erinaceidae |
| Is-deulu: | Erinaceinae G. Fischer, 1814 |
| Genera | |
Anifail bach pigog yw'r draenog. Canodd y bardd Alan Llwyd gywydd yn cynnwys y llinellau:
- Gweld draenog a'i frys cogio
- Yn chwim ei arafwch o,
- A'i weld o yn cau fel dwrn
- Wedi ei wasgu hyd asgwrn.[1]
Mae’r draenog yn aelod o urdd hynafol y pryfysolion, sydd o leiaf 130 miliwn o flynyddoedd oed ac yn un o’r grwpiau hynnaf ymysg y mamaliaid. Mae’n greadur adnabyddus gyda oddeutu 5,000 o bigau i amddiffyn ei gorff rhag gelynion. Ei brif elyn erbyn hyn, heblaw pobl yn eu ceir, yw y mochyn daear sy’n gallu agor draenog fydd y wedi rowlio’n belen gyda’i grafangau mawr cryfion a gwledda arno.
Perthynas â Dyn golygu
- Pla
Efallai mai y lladdwyr draenogod mwyaf oedd ciperiaid stadau’r 19eg ganrif. Byddai unrhyw greadur a amheuid o amharu ar helfa lordyn y stâd yn agored i gael ei ddifa ganddynt yn ddi-drugaredd. Ac am mai ar lawr y nytha ffesantod, petris a grugieir, byddai draenog yn darged. Ar un stad yn nwyrain Lloegr cofnodwyd bod 20,000 o ddraenogod wedi eu difa gan giperiaid dros gyfnod o 50 mlynedd yn y 19eg ganrif[2]
- Bwyd
Byddai'r Roma neu Sipsiwn yn hoff iawn o rostio draenog, wedi ei ladd a’i blastro mewn haen drwchus o glai a’i roi yn y tân. Yna, pan fyddai’n barod, cracio’r clai, ac wrth ei agor fe fyddai’r pigau yn dwad i ffwrdd yn sownd yn y clai gan adael y cig yn gyfleus i’w fwyta. Blas fel porc yn ôl y son.
Chewch chi ddim bwyta draenog heddiw am ei fod yn cael ei warchod dan y Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad. Bu raid i un cwmni creision tatws o Bowys gynhyrchodd greision blas draenog yn 1981, roi’r gorau iddi. Am na allent ddefnyddio draenogod go iawn i greu’r blas roedd eu disgrifiad o ‘flas draenog’ yn gamarweiniol ac felly’n groes i’r deddfau hysbysebu gonest.
- Dioddefwr anfwriadol
Mae tanio coelcerth ddiwedd y flwyddyn neu dros y gaeaf yn beryglus i'r draenog. Dyma ddywed Twm Elias[3]: "Cofiwch chwilio yn gyntaf, cyn rhoi matshian iddi, jyst rhag ofn bod yna ddraenog yn llochesu neu yn gaeafgysgu ynddi – yn enwedig os bu’r doman goed yno ers sbel a llawer o ddail crîn wedi hel yn ei gwaelod. Mae draenogod weithiau yn cael eu niweidio yng nghoelcerthi Noson Tân Gwyllt ar Dachwedd y 5ed.[4]
Llên Gwerin golygu
Sugno’r gwartheg? golygu
Coel gyffredin oedd bod draenogod yn sugno tethi gwartheg yn y caeau yn y nos pan fyddent wedi gorwedd i gysgu. A phe ceid buwch yn hesb yn y bore, neu â’i thethi wedi chwyddo, ef gai’r bai! Er hynny, cadwai rhai feddwl ychydig mwy agored: “..pa un ai y draenog neu y sipsiwn a fu wrth y gwaith, dichon na cheir allan hyd ddydd y cyfrif”[5]
Go brin y gwnaiff draenog sugno gwartheg – ’dydy ei geg ddim wedi ei gwneud i’r gwaith hwnnw beth bynnag, er y gwnaiff ambell un lyfu blaen teth sydd eisoes yn diferyd o lefrith efallai? Mae’n haws o lawer credu bod y goel ryfedd hon wedi ei chychwyn gan y gwir lardon llefrith – a rhai deudroed fyddai rheiny!
Bwyta wyau golygu
Cyhuddiad arall yn erbyn yr un pigog oedd ei fod yn bwyta wyau. Efallai bod mwy o sail i’r amheuaeth hon am fod draenogod yn giamstars ar ddwyn wyau unrhyw dderyn sy’n nythu ar lawr os nad yw’n ddigon mawr i amddiffyn ei nyth. Dyna pam y pasiwyd Deddf yn Oes y Tuduriaid, yn 1532 a 1566 yn datgan bod Draenogod yn ‘Fermin’ – a thalwyd bownti am eu cyrff. Ceir cyfeiriadau at hynny yng Nghofnodion Festri sawl Eglwys, e.e. Cyfrifon Warden Eglwys Llanasa, 1810-1811 yn nodi taliad o 1/6 am 9 draenog – 2 geiniog yr un, arfer a barhaodd tan Oes Fictoria. Bryd hynny ni fyddai’n anarferol gweld cyrff draenogod, llwynogod a ffwlbartod yn crogi oddiar ganghennau ywen yn y fynwent i brofi bod y Warden yn gwneud ei waith[6]
Tebyg mai hoffter y draenog o wyau oedd yn gyfrifol am y driniaeth greulon gawsai gan rai. Dyma ddywed y Parch DG Williams am hyn yn yr hen Sir Gaerfyrddin[5]: “…diala bechgyn y wlad ar y draenog drwy hen chwarae creulon. Naddant bren, a gwnant ddannedd iddo fel llif: …clymant linyn am un o’i goesau a llifiant hi a’r pren daneddog. Gwna y draenog leisiau truenus, ac er mwyn y difyrwch o’i glywed y gwneir hyn oll!”
Dwyn afalau golygu
Coel arall yw bod y draenog yn dwyn afalau!? Dyma grêd gyffredin drwy Ewrop gyfan, er mai dwyn mefus oedd y prif gyhuddiad yn Sbaen a grawnwin yn yr Eidal. Y syniad oedd bod y draenog yn mynd i’r berllan yn yr Hydref ac yn rowlio ar afalau cwympiedig, nes eu bod yn sticio ar y pigau, a’r creadur bach wedyn yn mynd â nhw adra ar ei gefn!
Tybed sut y cododd y fath syniad? Efallai bod rhywun wedi gweld draenog efo afal bychan wedi disgyn o goeden ac wedi digwydd sticio ar ei bigau? Rhywbeth pur anghyffredin mae’n rhaid dweud, ond bod y dychymyg yn dueddol o wneud yr anarferol yn rheol, gan esgor yn y diwedd ar goel werin.
Lladd nadroedd golygu
I weld os oedd sail i’r grêd bod draenogod yn lladd nadroedd cynhaliodd yr Athro Buckland, Rhydychen arbrawf yn 1830 i weld os oedd hynny’n wir neu beidio[2]. . Rhoddodd ddraenog a neidr mewn bocs efo’i gilydd. Pan welodd y draenog y neidr fe roddodd frathiad go hegr iddi a rowlio’n belan ar amrantiad – fel bod ei bigau yn ei arbed rhag brathiadau’r neidr. Yna agor, brathu a rowlio’n belen sawl gwaith. Yn y diwedd roedd y draenog wedi llwyddo i falu esgyrn yr hen sarff o’i phen i’w chynffon a’i lladd. Yna, dechreuodd wledda, gan gychwyn o’r gynffon, a’i bwyta i gyd!
Draenogod defnyddiol golygu
Ystyrid y gallai draenog ragweld y tywydd, a’i fod “…yn diogelu ei lochesau gyda mwy o ofal nag arferol yn arwydd o dywydd blin ac ystormus.”[7]
Ystyrid hefyd ei fod yn ddefnyddiol yn feddyginiaethol [4]. Dywed rhai hen rysetiau meddygol fod dagrau draenog yn dda iawn i wella llygaid gweinion? A beth am y grêd ddifyr o Swydd Lincoln bod cadw asgwrn gên draenoges yn eich poced yn dda ar gyfer cryd cymalau.
Hen feddyginiaeth ar gyfer ffitiau dywedir oedd bwyta draenog wedi’i rostio.
Cadwraeth golygu
Daeth trachwant y draenog am wyau (gweler uchod) yn amlwg iawn yn dilyn cyflwyno ychydig o ddraenogod i ardd ar Ynys De Uist yn yr Alban yn 1974[8]. Ni bu erioed ddraenogod yma cynt a meddyliai’r cyflwynwr y buasent yn dda i ddifa malwod yn ei ardd ar yr ynys. Ac fe oedden nhw. Ond buan y crwydrodd y malwotwyr o’r ardd a chael eu hunnain mewn nefoedd ddraenogaidd oherwydd yr holl adar, megis y coesgoch, pibydd y mawn a’r gornchwiglen ayyb, oedd yn nythu yn eu miloedd yno yn y gweirgloddiau a’r corsydd. O fewn chydig o flynyddoedd roedd y boblogaeth o adar, oedd o bwys rhyngwladol, wedi ei hanneru a’r draenogod, oherwydd eu bod yn nofwyr da, wedi dechrau coloneiddio ynysoedd cyfagos Gogledd Uist a Benbecula. Bu raid i’r awdurdodau wario £3.5 miliwn i ddatrus y broblem, drwy ddal a difa cannoedd o ddraenogod ac yna, oherwydd protestio gan bobl o’r tir mawr am y dull hwn o ddi-ddraenogi’r ynysoedd, eu dal yn fyw a’u trosglwyddo i’r tir mawr. Yno cawsant eu rhyddhau mewn cynefinoedd addas ac i ail-stocio ardaloedd yn Lloegr lle roeddent wedi prinhau dros y blynyddoedd. Dyma enghraifft arall o beryglon cyflwyno rhywogaeth estron yn fwriadol i gynefin newydd heb feddwl be fyddai’r canlyniadau.
Marwolaeth golygu
Dywedir i’r nifer o ddraenogod ym Mhrydain ostwng o 35 million yn yr 1950au i lai na miliwn heddiw. Ceir, pelenni malwod, waliau solat o gwmpas gerddi a chynnydd yn y boblogaeth moch daear yw rhai o’r ffactorau sydd yn cael y bai. Ydi hyn yn wir am Gymru? Rhwng 1989 a 1991 bu’r golygydd yn cyfri cyrff ar y ffordd. Mae’r graff uchod yn crynhoi’r cyfrif o ddraenogod fesul mis. Mis Mai yw’r penllanw - 31 draenog i bob mil o filltiroedd.
_cyrff_draenogod_ar_y_ffyrdd_yng_Nghymru_1989-91.jpg)
Gweler hefyd golygu
Cyfeiriadau golygu
- ↑ 'Edrych Drwy Wydrau lledrith', Christopher Davies.
- ↑ 2.0 2.1 Duff Hart-Davies, Fauna Britannica (2002)
- ↑ Llafar Gwlad 143, Chwefror 2019
- ↑ 4.0 4.1 D Pickering, Cassell’s Dictionary of Superstitions (1995)
- ↑ 5.0 5.1 Y Parch DG Williams, Casgliad o Lên Gwerin Sir Gaerfyrddin, Cyfansoddiadau Eisteddfod Gen. Llanelli (1895)
- ↑ Rev. Elias Owen, Welsh Folk-lore (1888)
- ↑ William Davies, Casgliad o Len-Gwerin Meirion, Cyfansoddiadau Eisteddfod Gen. Blaenau Ffestiniog (1898)
- ↑ Corbett, G. a Harris, S. (2001) Handbook of British Mammals
