Màiri Mhòr nan Òran
Ganed Máiri Mòr nan Òran (1821–1898), neu Máiri McPherson, neu Máiri Nighean Iain Bháin, yn Sgeabost ar yr An t-Eilean Sgitheanach (Ynys Skye), yn yr Alban. Treuliodd ei phlentyndod yn yr An t-Eilean Sgitheanach ac yn 1848 priododd ag Isaac McPherson, crydd o Inverness, ac aeth i fyw gydag ef i'r dref honno. Bu iddynt chwech o blant. Yn 1871 bu farw Isaac ac aeth Mary i weithio fel nyrs.
| Mary MacPherson | |
|---|---|
| Enw | Màiri Mhòr nan Òran |
| Ganwyd | Mary MacDonald 10 Mawrth 1821 Sgeitheabost, An t-Eilean Sgitheanach, Yr Alban |
| Bu farw | 8 Tachwedd 1898 (77 oed) Portree, An t-Eilean Sgitheanach, Yr Alban |
| Addysg | Glasgow Royal Infirmary |
| Mudiad | Highland Land League |
| Priod | Isaac MacPherson |
Yn ystod y gwaith hwn, yn ôl ei barddoniaeth, y cyhuddwyd Mary o ddwyn dillad gwraig oedd newydd farw ac fe'i hanfonwyd i garchar am fwy na mis. Cadarnhawyd yn ddiweddarach bod Mary yn ddieuog ond ni wellodd o'r cywilydd am amser hir a chafodd ei symud i farddoni am y drosedd a gyflawnwyd yn ei herbyn a llawer o bynciau eraill. Ar adeg ei phrawf fe'i cefnogwyd gan John Murdoch, newyddiadurwr ymgyrchu a sylfaenydd papur The Highlander. Dywedir hefyd i Charles Fraser-Mackintosh, cyfreithiwr a gwleidydd o Inverness, weithredu ar ei rhan, ond nid yw'n glir ym mha rinwedd. Dyma gychwyn cyfeillgarwch rhwng y bardd a’r gwleidydd a barhaodd am weddill ei hoes. Mae ei phrofiad gyda'r gyfraith a'r teimlad roedd yn ei gyffroi wedi'i gofnodi yn Tha mi sgìth de luchd na Beurla ("rwy wedi blino ar y siaradwyr Saesneg"). Dywedodd fod y darostyngiad ("tàmailt") a ddioddefodd wedi dod â'i hawen yn fyw.[1][2]
Bywyd golygu
Er ei bod yn gallu darllen ei gwaith ei hun ar ôl ei ysgrifennu ni allai ei ysgrifennu yn Gaeleg.[2] Cadwodd ei chaneuon a'i cherddi er cof amdani nes i eraill eu hysgrifennu i'w cyhoeddi.[3] Roedd hi'n cyfeirio ati'i hun yn aml fel Mairi Nighean Iain Bhàin (Mary, merch John deg [gwallt golau]), yr enw y byddai'n cael ei hadnabod wrth yr Skye o'i phlentyndod.[4]
Gadawodd Mary dref Inverness yn fuan wedi hyn a mynd i fyw i Glasgow. Yno hyfforddodd yn ffurfiol fel nyrs a bydwraig, ymddengys iddi ddysgu darllen ac ysgrifennu Saesneg yno. Daeth yn enwog ymhlith yr Glasgow Highlanders oherwydd y ffordd yr arferai fynychu ceilidhs a digwyddiadau mawr Ucheldirol eraill y ddinas. Cyfansoddodd nifer o ganeuon enwog am y cynulliadau hyn, gan gynnwys Camanachd Glasgow a Deaux-slâinte Gàidheil Grianaig.
Yn 1876 symudodd i Greenock i weithio ond dychwelodd yn aml i Glasgow ar gyfer ceilidhs a chynulliadau eraill o bobl Skye. Roedd gan Glasgow a Greenock gymunedau Gaeleg sylweddol eu hiaith ar y pryd. Credir ei bod yn fwy na thebyg yn canu mewn llawer o'r cèilïau hyn gan fod tystiolaeth ei bod yn gwneud hynny'n aml ar ôl iddi ymddeol i Skye yn 1882. Erbyn hyn roedd wedi ennill enw da am ei chaneuon a'i hyrwyddiad o'r crofftwyr yn y cynhesrwydd cynyddol. dadl dros hawliau tir. Canodd yn y Mòd Genedlaethol cyntaf erioed yn Oban yn 1892 ond ni enillodd fedal.[5][6]
Caneuon golygu
Mae llawer o ganeuon Mary yn sôn am harddwch yr Ynys Skye a’r newidiadau oedd wedi dod i’r lle. Mae llawer o'r rhain yn dal i gael eu canu, megis 'Pan oeddwn i'n ifanc', 'Eilean a Ceò' a 'Sorayh le Eilean a Ceò'. Roedd hi'n arfer dychwelyd adref yn aml tra roedd hi'n byw yn y de ac yn y diwedd aeth yn ôl i fyw, yn gyntaf yn Òs ac yna yn Sgeabost. Bu'n ymwneud yn fawr â'r Struggle for the Land ac roedd hi'n arfer mynychu cyfarfodydd o'r crofftwyr a gwneud a recordio caneuon ysgogol iddynt. Ymhlith y rhain mae 'Cyfarfod Croatwyr', 'Brosnachad nan Gàidheal' ac 'Oran Beinn Lì'.
Bu farw Mary yn Port Rìgh ond mae wedi ei chladdu wrth ymyl ei gŵr yn Inverness.
Arwyddocâd ei gwaith golygu
Yn ystod yr Highland Land League, roedd canu yn fodd allweddol o ledaenu gwybodaeth i gymunedau Gaeleg lleol yn Skye, llawer ohonynt heb fod yn llythrennog yn yr Aeleg. Ymhellach mae ei barddoniaeth bellach yn darparu corff sylweddol o dystiolaeth am wrthryfelwyr y crofftwyr.[7]
Llyfryddiaeth golygu
- Gaelic Songs and Poems, by Mary MacPherson, 1891.[8]
Dolenni allanol golygu
- Màiri Mhór nan Òran Archifwyd 2016-08-17 yn y Peiriant Wayback. gan Sorley MacLean
- Màiri Mhòr nan Oran Archifwyd 2016-09-13 yn y Peiriant Wayback. gan y Saltire Society
- Màiri Mhòr Nan Òran ar raglen blant Gaeleg CBeebies Alba ar BBC Alba
- Scotland's Missing Histories 2 - Màiri Mhòr nan Òran rhaglen ar Youtube
Cyfeiriadau golygu
- ↑ Dòmhnall Eachainn Meek,“Màiri Mhòr nan Òran : Taghadh de a h-Òrain” (Dùn Eideann : Comann Litreachas Gàidhlig na h-Alba, 1998)23-27
- ↑ 2.0 2.1 Somhairle Mac Gill-eain, "Ris a' Bhruaithaich The Criticism and Prose Writing of Sorley MacLean" (Stornoway : Acair, 1985)251-2
- ↑ Dòmhnall Eachainn Meek,“Màiri Mhòr nan Òran : Taghadh de a h-Òrain” (Dùn Eideann : Comann Litreachas Gàidhlig na h-Alba, 1998)51-56
- ↑ Dòmhnall Eachainn Meek,“Màiri Mhòr nan Òran : Taghadh de a h-Òrain” (Dùn Eideann : Comann Litreachas Gàidhlig na h-Alba, 1998)31&186
- ↑ Dòmhnall Eachainn Meek,“Màiri Mhòr nan Òran : Taghadh de a h-Òrain” (Dùn Eideann : Comann Litreachas Gàidhlig na h-Alba, 1998)pp27-28 &30
- ↑ Somhairle Mac Gill-eain, "Ris a' Bhruaithaich The Criticism and Prose Writing of Sorley MacLean" (Stornoway : Acair, 1985)251
- ↑ Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. 23 September 2004.
- ↑ "(1) Blair Collection > Dàin agus òrain Ghàidhlig Early Gaelic Book Collections National Library of Scotland". digital.nls.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 2018-10-19.