Achadh an Dá Chora
Mae Achadh an Dá Chora (Saesneg Charlemont yn bentref bychan yn Swydd Armagh , Gogledd Iwerddon.[1] Saif ar lan ddeheuol An Abhainn Dubh (Blackwater River), bum milltir i'r gogledd-orllewin o ddinas Ard Mhacha. Mae Pont Achadh an Dá Chora yn ei chysylltu â phentref cyfagos An Mhaigh (Moy), Swydd Tyrone. Roedd ganddo boblogaeth o 109 o bobl (52 o aelwydydd) yng Nghyfrifiad 2011.[2]
 | |
| Math | pentref  |
|---|---|
| Cylchfa amser | UTC+00:00 |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Gogledd Iwerddon |
| Gwlad | .svg){kind=small} Gogledd Iwerddon |
| Cyfesurynnau | 54.4422°N 6.6856°W |
 | |
Hanes
golyguMae'r enw Gwyddelig Achadh an Dá Chora yn golygu "cae'r ddau gored". Mae'r enw Saesneg Charlemont er anrhydedd i Charles Blount, 8fed Barwn Mountjoy, a adeiladodd bont a chaer yma ym 1602 er mwyn amddiffyn dyffryn An Abhainn Dubh yn erbyn yr Iarll Tyrone gwrthryfelgar.[3] Daeth Syr Toby Caulfeild yn llywodraethwr y gaer y flwyddyn ganlynol.[4] Erbyn 1611, roedd trefgordd wedi tyfu i fyny o amgylch y gaer, "wedi'i ailgyflenwi â llawer o drigolion Seisnig a Gwyddelig, sydd wedi adeiladu tai da." Fe'i hymgorfforwyd fel bwrdeistref ym 1613.[4]
Cadwodd Caer Charlemont ei arwyddocâd milwrol ar ôl i Wrthryfel Tyrone ddod i ben. Ailadeiladodd Caulfeild yr amddiffynfeydd ym 1622, gan ychwanegu tŷ llywodraethwr tri llawr. Ar ddechrau Gwrthryfel 1641, cymerwyd y gaer gan Syr Phelim O'Neill mewn ymosodiad annisgwyl. Gwnaed nifer o ymdrechion i'w ail-gipio, ond er gwaethaf ymdrechion y Brenhinwyr a'r Cyfamodwyr, arhosodd yn nwylo O'Neill tan 1650, pan wnaeth llu Cromwell ei ddiorseddu ar ôl gwarchae gwaedlyd.[5]
Ym 1664, gwerthodd William Caulfeild Caer Charlemont i'r goron am £3500.[6] Gosododd Iago II Teig O'Regan fel llywodraethwr ar y gaer ym 1689, a threuliodd noson yma ar ei ffordd i Warchae Derry. Daeth dan warchae eto yn 1690 pan gyrhaeddodd Marshal Schomberg, gan orfodi O'Regan i ildio iddo.[5]
Parhaodd Caer Charlemont i gynnal garsiwn trwy gydol y 18fed ganrif, ond daeth yn llai defnyddiol wedi hynny a thynnodd y llywodraeth y garsiwn olaf yn ôl ym 1856. Ym 1859 fe'i gwerthwyd i Iarll Charlemont am £12,884 5s[5] gan adael dim ond y porthdy yn sefyll. Mae'r porthdy yn dal i sefyll hyd heddiw.
Yr Helyntion
golyguAr 15 Mai 1976, lansiodd Llu Wirfoddolwyr Ulster (yr UVF) ddau ymosodiad ar dafarndai yn Achadh an Dá Chora. Lladdwyd dri sifiliad Catholig yn yr ymosodiad bom ar Clancy's Bar: Felix Clancy, 54 oed, Sean O'Hagan, 22 oed, a Robert McCullough, 41 oed.[7] Yn fuan wedi hynny, arweiniodd ymosodiad gwn ar yr Eagle Bar gerllaw at farwolaeth sifiliaid Catholig arall: Frederick McLoughlin, 49 oed, bythefnos yn ddiweddarach.[8] Cafwyd milwr Catrawd Amddiffyn Ulster (yr UDR) yn euog yn ddiweddarach am gymryd rhan yn yr ymosodiadau, oedd wedi cael eu cysylltu â'r " gang Glenanne".[9]
Addysg
golygu- Ysgol Gynradd San Pedr
Oriel
golygu-
Map o'r gaer ym 1624 -
Darluniad o'r gaer. Dienw tua'r 18g -
Y bont rhwng Achadh an Dá Chora ac An Mhaigh -
Neuadd yr Urdd Oren -
Eglwys Anglicanaidd St Pedr -
Tŷ Cwrdd y Crynwyr -
An Abhainn Dubh (Afon Ddu)
,_ff.38v-39_-_BL_Add_MS_24200.jpg)
Cyfeiriadau
golygu- ↑ "Place Names NI - Charlemont, County Armagh". www.placenamesni.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-04-11. Cyrchwyd 2021-06-14.
- ↑ "2011 Census - Table Lookups". Northern Ireland Statistics and Research Agency (yn Saesneg). 2017-01-05. Cyrchwyd 2021-06-14.
- ↑ O'Neill, James (2013–14). "The Cockpit of Ulster: War Along the River Blackwater, 1593–1603". Ulster Journal of Archaeology (Ulster Archaeological Society) 72: 194.
- ↑ 4.0 4.1 Hunter, R. J. (1971). "Towns in the Ulster Plantation". Studia Hibernica (Liverpool University Press) 11: 66–68. JSTOR 20495983.
- ↑ 5.0 5.1 5.2 O'Neill, James; Logue, Paul. "Charlemont Fort: A Brief Guide" (PDF). History Armagh. Cyrchwyd 14 Mehefin 2021.
- ↑ (Saesneg) "Caulfeild, William, first Viscount Charlemont". Oxford Dictionary of National Biography (arg. online). Gwasg Prifysgol Rhydychen.CS1 maint: ref=harv (link) (mae angen tanysgrifiad neu aelodaeth o lyfrgell gyhoeddus i ddarllen yr erthygl)
- ↑ "Northern Ireland". House of Commons Hansard (17 May 1976 vol 911 cc 957-64). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-06-14. Cyrchwyd 14 Mehefin 2021.
- ↑ "Sutton Index of Deaths, 1976". Conflict Archive on the Internet (CAIN). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-05-14. Cyrchwyd 4 December 2011.
- ↑ Cassel, Douglass (2006). REPORT OF THE INDEPENDENT INTERNATIONAL PANEL ON ALLEGED COLLUSION IN SECTARIAN KILLINGS IN NORTHERN IRELAND (PDF). Notre Dame, Indiana USA: Center for Civil and Human Rights Notre Dame Law School. t. 25. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2011-06-10. Cyrchwyd 2021-06-14.