|
[[File:Thomas_Cranmer_by_Gerlach_Flicke.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Thomas_Cranmer_by_Gerlach_Flicke.jpg|de|bawd|[[Thomas Cranmer]] (1489–1556), Archesgob Caergaint Harri VIII a golygydd a chyd-awdur Llyfrau Gweddi Gyffredin.]]
Digwyddodd '''Diwygiad Lloegr''' yn ystod y [[16eg ganrif]]. Newidiwyd [[crefydd]] ynswyddogol [[Lloegr]] oherwydd y [[Y Diwygiad Protestannaidd|Diwygiad Protestannaidd]] Seisnig pan dorrodd [[Eglwys Loegr|Eglwys Lloegr]] i ffwrdd oddi wrth awdurdod y Pab a’r [[Yr Eglwys Gatholig Rufeinig|Eglwys Gatholig RhufeinigRufeinig]]. Roedd y datblygiadau hyn yn gysylltiedig hefyd â’r Diwygiad Protestannaidd oedd yn digwydd yn Ewrop ar y pryd. Roedd y Diwygiad Protestannaidd yn ddatblygiad gwleidyddol a chrefyddol a effeithiodd ar Gristnogaeth drwy orllewin a chanolbarth Ewrop. Roedd nifer o resymau pam datblygodd y diwygiad - er enghraifft, dyfeisio'r wasg argraffu, cylchrediad mwy eang [[y Beibl]] a ffyrdd newydd o drosglwyddo gwybodaeth a syniadau newydd ymysg pobl ddysgedig, sef y dosbarthiadau canol ac uwch a darllenwyr yn gyffredinol. Roedd y camau gwahanol a ddatblygodd fel rhan o Ddiwygiad Lloegr, oedd hefyd yn effeithio Cymru a Lloegr, yn cael eu gyrru’n bennaf gan newidiadau ym mholisïau’r Llywodraeth, ac o ganlyniad roedd yn rhaid i'r farn gyhoeddus ymdopi â’r newidiadau hynny.<ref>{{Cite book|title=Documents of the English Reformation 1526-1701|url=https://www.worldcat.org/oclc/56561086|publisher=James Clarke|date=2004|location=Cambridge|isbn=0-227-17239-6|oclc=56561086|others=Bray, Gerald Lewis.}}</ref><ref>{{Cite book|edition=Revised edition|title=Thomas Cranmer : a Life|url=https://www.worldcat.org/oclc/961365533|location=New Haven|isbn=978-0-300-22657-7|oclc=961365533|last=MacCulloch, Diarmaid,}}</ref>
Achoswyd Diwygiad Lloegr oherwydd rhesymau gwleidyddol yn hytrach na rhai diwinyddol. Roedd [[Harri VIII, brenin Lloegr|Harri VIII]] eisiau priodi [[Ann Boleyn|Anne Boleyn]] , ond cyn gwneud hynny roedd yn rhaid iddo ysgrauysgaru ei wraig gyntaf, [[Catrin o Aragón|Catrin o Aragon]], ac arweiniodd hynny at yr angen Harri i dorri 'n ffwrddrhydd o RhufainEglwys Rufain. Gwnaed y cais cyntaf i'r Pab, Clement VII, ami ddiddymu’r briodas yn 1527 , ond bu’n rhaid i Harri rosaros hyd nestan 1534 cyn ei fod yniddo llwyddiannuslwyddo. Er hynny, roedd y gwahaniaethau gwleidyddol rhwng Rhufain a Lloegr wedi caniatâucaniatáu i'r bwlch diwinyddol rhwng y ddau gynyddu hefyd. Hyd nesTan y toriad gydaâ Rhufain, y Pab a chynghorau cyffredinol yr Eglwys oedd yn penderfynu dogmaar ddogma a daliadau diwinyddol Eglwys LloegrLoegr. Rheolwyd cyfraith yr Eglwys gan cyfraithgyfraith eglwysig (canon law) gyda’r awdurdod olafterfynol yn nwylo Rhufain. Talwyd trethi eglwysig yn syth i Rufain , a’r Pab oedd â’r gair olaf wrth benodi esgobion.<ref>{{Cite book|title=The Reformation parliament 1529-1536|url=http://archive.org/details/reformationparli0000lehm|publisher=Cambridge [Eng.] : University Press|date=1970|isbn=978-0-521-07655-5|others=Internet Archive|first=Stanford E.|last=Lehmberg}}</ref> ▼gysylltiedig hefyd gyda’r Diwygiad Protestannaidd oedd yn digwydd yn Ewrop ar y pryd. Roedd y Diwygiad Protestannaidd yn ddatblygiad gwleidyddol a chrefyddol a effeithiodd ar Gristnogaeth drwy orllewin a chanolbarth Ewrop. Roedd nifer o resymau pam ddatblygodd y diwygiad, er enghraifft, dyfeisiad y wasg argraffu, cylchrediad mwy eang [[y Beibl]] a ffyrdd newydd o drosglwyddo gwybodaeth a syniadau newydd ymysg pobl dysgedig, sef y dosbarthiadau canol ac uwch a darllenwyr yn gyffredinol. Roedd y camau gwahanol a ddatblygodd fel rhan o Ddiwygiad Lloegr, oedd hefyd yn effeithio Cymru a Lloegr, yn cael eu gyrru’n bennaf gan newidiadau ym mholisïau’r Llywodraeth, ac o ganlyniad roedd yn rhaid i'r farn gyhoeddus ymdopi gyda’r newidiadau hynny.<ref>{{Cite book|title=Documents of the English Reformation 1526-1701|url=https://www.worldcat.org/oclc/56561086|publisher=James Clarke|date=2004|location=Cambridge|isbn=0-227-17239-6|oclc=56561086|others=Bray, Gerald Lewis.}}</ref><ref>{{Cite book|edition=Revised edition|title=Thomas Cranmer : a Life|url=https://www.worldcat.org/oclc/961365533|location=New Haven|isbn=978-0-300-22657-7|oclc=961365533|last=MacCulloch, Diarmaid,}}</ref>
Cyflawnwyd y toriad gyda Rhufain drwy gyfrwng nifer o ddeddfau Seneddol a basiwyd rhwng 1532 a 1534. Yn eu plith roedd Deddf Goruchafiaeth 1534 a oedd yn datgan mai Harri VIII oedd ‘Pen Goruchaf Eglwys Loegr ar y ddaear’.<ref>{{Cite book|edition=3rd ed|title=England under the Tudors|url=https://www.worldcat.org/oclc/24571548|publisher=Routledge|date=1991|location=London|isbn=0-415-06533-X|oclc=24571548|last=Elton, G. R. (Geoffrey Rudolph)}}</ref> Golygai hyn mai Brenin neu Frenhines Lloegr oedd yr awdurdod uchaf ar faterion eglwysig o hynny ymlaen. Collodd y Pab yr incwm oedd yn deillio o diroedd yr eglwys a chollodd yr hawl i awdurdodi penodiadau esgobaethol. Yn ystod teyrnasiad [[Edward VI, brenin Lloegr|Edward VI]], mab Harri VIII, newidiwyd diwinyddiaeth a litwrgi Eglwys Loegr i fod yn llawer mwy Protestannaidd ei gynnwys a’i ddelwedd. Gwnaed y newidiadau hyn yn bennaf o dan arolygiaeth yr Archesgob diwygiadol, [[Thomas Cranmer]]. Yn ystod teyrnasiad [[Mari I, brenhines Lloegr|Mari I]], cafodd y newidiadau hyn eu dadwneud, ac unwaith eto daeth Eglwys Loegr yn ôl dan awdurdod Rhufain. Ailgyflwynwyd y ffydd Brotestannaidd gan [[Elisabeth I, brenhines Lloegr|Elisabeth]] ond mewn ffurf mwy cymedrol ei natur.
▲Achoswyd Diwygiad Lloegr oherwydd rhesymau gwleidyddol yn hytrach na rhai diwinyddol. Roedd [[Harri VIII, brenin Lloegr|Harri VIII]] eisiau priodi [[Ann Boleyn|Anne Boleyn]] ond cyn gwneud hynny roedd rhaid iddo ysgrau ei wraig gyntaf, [[Catrin o Aragón|Catrin o Aragon]],ac arweiniodd hynny at angen Harri i dorri ffwrdd o Rhufain. Gwnaed y cais cyntaf i'r Pab, Clement VII, am ddiddymu’r briodas yn 1527 ond bu’n rhaid i Harri ros hyd nes 1534 cyn ei fod yn llwyddiannus. Er hynny, roedd y gwahaniaethau gwleidyddol rhwng Rhufain a Lloegr wedi caniatâu i'r bwlch diwinyddol rhwng y ddau gynyddu hefyd. Hyd nes y toriad gyda Rhufain, y Pab a chynghorau cyffredinol yr Eglwys oedd yn penderfynu dogma a daliadau diwinyddol Eglwys Lloegr. Rheolwyd cyfraith yr Eglwys gan cyfraith eglwysig (canon law) gyda’r awdurdod olaf yn nwylo Rhufain. Talwyd trethi eglwysig yn syth i Rufain a’r Pab oedd â’r gair olaf wrth benodi esgobion.<ref>{{Cite book|title=The Reformation parliament 1529-1536|url=http://archive.org/details/reformationparli0000lehm|publisher=Cambridge [Eng.] : University Press|date=1970|isbn=978-0-521-07655-5|others=Internet Archive|first=Stanford E.|last=Lehmberg}}</ref>
Cyflawnwyd y toriad gyda Rhufain trwy gyfrwng nifer o ddeddfau Seneddol a basiwyd rhwng 1532 a 1534. Yn eu plith oedd Deddf Goruchaf 1534 a oedd yn datgan mai Harri’r VIII oedd ‘Pen Goruchaf Eglwys Lloegr ar y ddaear’.<ref>{{Cite book|edition=3rd ed|title=England under the Tudors|url=https://www.worldcat.org/oclc/24571548|publisher=Routledge|date=1991|location=London|isbn=0-415-06533-X|oclc=24571548|last=Elton, G. R. (Geoffrey Rudolph)}}</ref> Golygai hyn, mai bellach, Brenin neu Brenhines Lloegr oedd yr awdurdod uchaf ar faterion eglwysig, collodd y Pab ei incwm oedd yn deillio o diroedd yr eglwys a chollodd yr hawl i awdurdodi ar apwyntiadau esgobaethol. Yn ystod teyrnasiad [[Edward VI, brenin Lloegr|Edward VI]], mab Harri’r VIII, newidiwyd diwinyddiaeth a litwrgi Eglwys Lloegr i fod yn llawer mwy Protestannaidd ei gynnwys a’i ddelwedd. Gwnaed y newidiadau hyn yn bennaf o dan arolygiaeth yr Archesgob diwygiadol, [[Thomas Cranmer]]. Yn ystod teyrnasiad [[Mari I, brenhines Lloegr|Mari I]], cafodd y newidiadau hyn eu dad-wneud ac unwaith eto daeth Eglwys Loegr nôl i gylch awdurdod Rhufain. Ail-gyflwynwyd y ffydd Brotestannaidd gan [[Elisabeth I, brenhines Lloegr|Elisabeth]] ond mewn ffurf mwy cymhedrol ei natur. Bu strywthurstrwythur a diwinyddiaeth yr eglwys yn destun trafod ffyrnig dros nifer o genedlaethau. Bu crefydd yn elfen a achosodd wrthdaro adeg y Rhyfel Cartref rhwng 1642 hyd 1649. Ond lleihawydlleihaodd natur ymfflamychol crefydd fel pwnc llosg gydayn sgil gwaredu Iago’rIago II, sef y brenin Catholig diwethaf ar orsedd Lloegr, a’rwrth Seneddi’r ynSenedd cyflogigyflogi [[Wiliam III & II, brenin Lloegr a'r Alban|Wiliam o Oren]] a Mari ei wraig i reoli ar y cyd trwydrwy gyfrwng Mesur Hawliau Seisnig 1688 (sef y ‘Chwyldro Gogoneddus’). Yn sgîlsgil y newidiadau ymahyn, datblygodd Eglwys SefydliedigSefydledig yn ogystal â nifer o gapeli anghydffurfiol. Dioddefodd aelodau’r capeli llawerlawer o rwystrau sifil hyd nes i’r rhwystrau hynny gael eu diddymu flynyddoedd yn ddiweddarach. Parhaodd dylanwad yr Eglwys Gatholig ar Eglwys Lloegr i fod yn destun trafodaeth dadleuol am flynyddoedd lawer. Parhaodd lleiafrif sylweddol, (er bod eu niferoedd yn raddol lleihau,'n raddol) i fod yn aelodau o’r Eglwys Gatholig yn Lloegr rhwng 16eg hyda nes cychwyn ydechrau'r 19eg ganrif. Roedd bodolaeth yr Eglwys Gatholig yn anghyfreithlon yn Lloegr hydtan nesy pasiwyd Deddf Rhyddfreinio’r Pabyddion, yn 1829.<ref>{{Cite book|title=Heretics and believers : a history of the English Reformation|url=https://www.worldcat.org/oclc/961308356|location=New Haven|isbn=978-0-300-17062-7|oclc=961308356|last=Marshall, Peter, 1964 October 26-|first=|publisher=|year=|pages=576-577}}</ref>
== Y Diwygiad yng Nghymru ==
[[Delwedd:BpWilliamMorgan.jpg|bawd|Yr Esgob [[William Morgan (esgob)|William Morgan]]]]
Yn ystod y 16eg ganrif Eglwys LloegrLoegr oedd yn rheoli yr'r eglwysi yng [[Cymru|Nghymru]], ac o ganlyniad pan oedd gwrthdaro neu gwrthryfelwrthryfel yn Lloegr, gan gynnwys cyfnod [[Rhyfel cartref|y Rhyfel Cartref]], roedd yr anfodlonrwydd hynny ynhwnnw'n cael ei adleisio yng Nghymru.
Fel yn Lloegr, derbyniodd y rhan helaeth o Gymru y ffydd Anglicanaidd. Er hynny, roedd nifer o Gatholigion yng Nghymru yn ceisio gwrthryfela yn erbyn y drefn honno a chyhoeddwyd rhai o’r llyfrau cynharaf yn y Gymraeg ganddynt.<ref>{{Cite web|url=https://www.llyfrgell.cymru/darganfod/oriel-ddigidol/deunydd-print/y-drych-cristianogawl#?c=&m=&s=&cv=&xywh=-72%2C-52%2C3251%2C3924|title=Y Drych Cristianogawl|date=|access-date=9 Medi 2020|website=Llyfrgell Genedlaethol Cymru|last=|first=|archiveurl=|archivedate=|deadurl=}}</ref> Yn 1588, cynhyrchodd [[William Morgan (esgob)|William Morgan]], y cyfieithiad llawn cyntaf o’r Beibl yn y Gymraeg. Roedd Beibl William Morgan yn un o’r llyfrau pwysicaf yn hanes yr iaith Gymraeg, ac roedd ei gyhoeddiadgyhoeddi yn drobwynt pwysig yn statws a rhychwant yr iaith Gymraeg a’i llenyddiaeth.
Roedd rhannau sylweddol o Gymru yn cefnogi’r Brenhinwyr yn ystod Rhyfel y DairTair DeyrnasTeyrnas ar gychwyn y 17eg ganrif, er mi oeddbod eithriadau amlwg fel [[John Jones (Maesygarnedd)|John Jones]] Maesygarnedd a’r awdur PiwritannaiddPiwritanaidd, [[Morgan Llwyd]]. Roedd Cymru yn darparu cyflenwad pwysig o filwyr ar gyfer byddinoedd y Brenin Siarl I, er na fu unrhyw frwydraufrwydr pwysigbwysig yng Nghymru. Dechreuodd yr Ail Ryfel Cartref pan benderfynodd milwyr y Seneddwyr yn [[Sir Benfro]], nad oedd yn cael eu talu, newid ochrau yn gynnar yn 1648. Trechwyd y gwrthryfelwyr Brenhinol gan y Cadfridog [[Thomas Morton|Thomas Horton]] ym [[Brwydr Sain Ffagan|Mrwydr Sain Ffagan]] ym Mai 1648 ac ildiodd yr arweinyddion rebelgwrthryfelgar i [[Oliver Cromwell|Cromwell]] ar Orffennaf 11 Gorffennaf wedi gwarchae a barodd dauddau fis ar dref Penfro.
== Gweler Hefyd ==
|
