Wicipedia

Yr Ymerodraeth Rufeinig: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Pori'r hanes yn rhyngweithiol
← Cymharer â'r fersiwn gyntCymharer â'r fersiwn dilynol →
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
GweledolCystrawen wici
EmausBot (sgwrs | cyfraniadau)
101,883 golygiad
B r2.7.3) (robot yn ychwanegu: ckb:ئیمپڕاتۆرێتیی ڕۆمانی
Dim crynodeb golygu
Llinell 1:
[[Delwedd:Roman Empire.png|bawd|300px|Ymestyniad yr Ymerodraeth: [[133 CC]] (coch), [[44 CC]] (oren), [[14 OC]] (melyn), a [[117 OC]] (gwyrdd)]]
'''Yr Ymerodraeth Rufeinig''' ({{Iaith-la|Imperium Romanum}}) yw'r term a ddefnyddir am y cyfnod yn hanes y wladwriaeth Rufeinig a ddilynodd [[y Weriniaeth Rufeinig]] ac a barhaodd hyd y [[5ed ganrif]] OC yn y gorllewin, ac fel [[yr Ymerodraeth Fysantaidd]] hyd [[1453]] yn y dwyrain. Yn wahanol i'r Weriniaeth, lle'r oedd yr awdurdod yn nwylo [[Senedd Rhufain]], llywodraethid yr ymerodraeth gan gyfres o ymerodronymerawdwyr, gyda'r Senedd yn gymharol ddi-rym. Awgrymwyd nifer o ddyddiadau gan haneswyr ar gyfer diwedd y weriniaeth a dechrau'r ymerodraeth; er enghraifft dyddiad apwyntio [[Iŵl Cesar]] fel ''dictator'' am oes yn [[44 CC]], buddugoliaeth etifedd Cesar, [[Augustus|Octavianus]] ym [[Brwydr Actium|Mrwydr Actium]] yn [[31 CC]], a'r dyddiad y rhoddodd y Senedd y teitl "Augustus" i Octavianus ([[16 Ionawr]], [[27 CC]]).▼
 
Roedd Rhufain eisoes wedi meddiannu tiriogaethau helaeth yng nghyfnod y Weriniaeth; daeth yn feistr ar ran o [[Sbaen]] yn dilyn ei buddugoliaeth yn y rhyfel cyntaf yn erbyn [[Carthago]], a dilynwyd hyn gan diriogaethau eraill. Cyrhaeddodd yr ymerodraeth ei maint mwyaf yn ystod teyrnasiad [[Trajan]] tua [[177]]. Yr adeg honno roedd yr ymerodraeth yn ymestyn dros tua 5,900,000 km² (2,300,000 milltir sgwarsgwâr) o dir. ▼
▲'''Yr Ymerodraeth Rufeinig''' ({{Iaith-la|Imperium Romanum}}) yw'r term a ddefnyddir am y cyfnod yn hanes y wladwriaeth Rufeinig a ddilynodd [[y Weriniaeth Rufeinig]] ac a barhaodd hyd y [[5ed ganrif]] OC yn y gorllewin, ac fel [[yr Ymerodraeth Fysantaidd]] hyd [[1453]] yn y dwyrain. Yn wahanol i'r Weriniaeth, lle'r oedd yr awdurdod yn nwylo [[Senedd Rhufain]], llywodraethid yr ymerodraeth gan gyfres o ymerodron, gyda'r Senedd yn gymharol ddi-rym. Awgrymwyd nifer o ddyddiadau gan haneswyr ar gyfer diwedd y weriniaeth a dechrau'r ymerodraeth; er enghraifft dyddiad apwyntio [[Iŵl Cesar]] fel ''dictator'' am oes yn [[44 CC]], buddugoliaeth etifedd Cesar, [[Augustus|Octavianus]] ym [[Brwydr Actium|Mrwydr Actium]] yn [[31 CC]], a'r dyddiad y rhoddodd y Senedd y teitl "Augustus" i Octavianus ([[16 Ionawr]], [[27 CC]]).
 
Thannwyd yr ymerodraeth yn ddwy ran, yn y gorllewin a'r dwyrain, fel rhan o ddiwygiadau yr'r ymerawdwr [[Diocletian]]. Daeth yr ymerodraeth Rufeinig yn y gorllewin i ben yn [[476]] pan ddiorseddwyd yr ymerawdwr olaf, [[Romulus Augustus]]. Parhaodd yr ymerodraeth yn y dwyrain am bron fil o flynyddoedd wedi hyn fel yr Ymerodraeth Fysantaidd. Cafodd yr ymerodraeth Rufeinig ddylanwad enfawr ar y byd, o ran iaith, crefydd, pensaerniaethpensaernïaeth, athroniaeth, cyfraith a llywodraeth; dylaneaddylanwad sy'n parhau hyd heddiw.▼
▲Roedd Rhufain eisoes wedi meddiannu tiriogaethau helaeth yng nghyfnod y Weriniaeth; daeth yn feistr ar ran o [[Sbaen]] yn dilyn ei buddugoliaeth yn y rhyfel cyntaf yn erbyn [[Carthago]], a dilynwyd hyn gan diriogaethau eraill. Cyrhaeddodd yr ymerodraeth ei maint mwyaf yn ystod teyrnasiad [[Trajan]] tua [[177]]. Yr adeg honno roedd yr ymerodraeth yn ymestyn dros tua 5,900,000 km² (2,300,000 milltir sgwar) o dir.
 
▲Thannwyd yr ymerodraeth yn ddwy ran, yn y gorllewin a'r dwyrain, fel rhan o ddiwygiadau yr ymerawdwr [[Diocletian]]. Daeth yr ymerodraeth Rufeinig yn y gorllewin i ben yn [[476]] pan ddiorseddwyd yr ymerawdwr olaf, [[Romulus Augustus]]. Parhaodd yr ymerodraeth yn y dwyrain am bron fil o flynyddoedd wedi hyn fel yr Ymerodraeth Fysantaidd. Cafodd yr ymerodraeth Rufeinig ddylanwad enfawr ar y byd, o ran iaith, crefydd, pensaerniaeth, athroniaeth, cyfraith a llywodraeth; dylanead sy'n parhau hyd heddiw.
 
== Hanes ==
 
=== O weriniaeth i ymerodraeth ===
[[Delwedd:Giulio-cesare-enhanced 1-800x1450.jpg|140px|bawd|chwith|[[Iŵl Cesar]]: cerflun Rhufeinig.]]
 
Roedd i [[Rhufain Hynafol|Rufain Hynafol]] hanes hir cyn cyfnod yr ymerodraeth. Concrwyd llawer o'r tiriogaethau aeth yn rhan o'r Ymerodraeth yn ystod y [[Gweriniaeth Rhufain|Weriniaeth Rufeinig]], er enghraifft concrwyd [[Sbaen]] yn ystod y rhyfeloedd rhwng Rhufain a [[Carthago]], a choncrwyd [[Gâl]] gan [[Iŵl Cesar]].
 
Yn [[60 CC]] daeth Cesar i gytundeb a [[Gnaeus Pompeius Magnus]] a [[Marcus Licinius Crassus]] i rannu grym, a phriododd Pompeius ferch Cesar, Julia. Galwyd y cynghrair yma yn y ''triumvirate''. Yn [[54 CC]], lladdwyd Crassus gan y [[Parthia]]id, ac yn raddol dirywiodd y berthynas rhwng Pompeius a Cesar. Yn [[49 CC]], croesodd Cesar a'i fyddin [[Afon Rubicon]], y ffin rhwng ei dalaith ei hun a'r Eidal, gan dechrauddechrau [[rhyfel cartref]] yn Rhufain. Enciliodd Pompeius i [[Brundisium]] cyn croesi i [[Gwlad Groeg|Wlad GroegRoeg]], a'r rhan fwyaf o Senedd Rhufain gydag ef. Croesodd Ceasr a'i fyddin ar ei ôl. Gorchfygwyd Pompeius gan Cesar ym [[Brwydr Pharsalus|Mrwydr Pharsalus]] yn [[48 CC]], a ffodd Pompeius i'r Aifft. Pan gyrhaeddodd yno, llofruddiwyd ef ar orchymyn y brenin [[Ptolemy XIII]]. Gadawodd hyn Cesar yn feistr ar Rufain.
 
Roedd y garfan oedd o blaid Senedd gref yn anfodlon bod gan Iŵl Cesar gymaint o bŵer. Ym mis Mawrth [[44 CC]] llofruddiwyd ef gan gyllwynwyrgynllwynwyr yn cynnwys ei ffrind [[Marcus Junius Brutus]] a [[Gaius Cassius Longinus]]. Dilynwyd hyn gan ryfel cartref rhwng y gweriniaethwyr, dan arweiniad Cassius a Brutus, a chefnogwyr Cesar dan arweiniad [[Marcus Antonius]] ac Octavianus. Plaid Cesar fu'n fuddugol, ond yna datblygodd rhyfel rhwng Marcus Antonius ac Octavianus. Wedi buddugoliaeth dros Antonius ym [[Brwydr Actium|Mrwydr Actium]], daeth Octavianus yn rheolwr Rhufain. Newidiodd ei enw i [[Augustus]], ac ystyrir ef fel yr [[YmerawdrYmerawdwr]] (Lladin ''Imperator'') cyntaf ([[27 CC]]).
 
=== Yr ymerodron cynnar ===▼
 
▲=== Yr ymerodronymerawdwyr cynnar ===
[[Delwedd:Augustus Statue.JPG|bawd|200px|chwith|Yr ymerawdwr cyntaf: Augustus tua 30 CC.]]
Dangosodd Augustus allu gwleidyddol anghyffredin i gadarnhau ei safle tra'nwrth cadwgadw llawer o nodweddion y cyfnod gweriniaethol, megis y [[Senedd Rhufain|Senedd]]. I bob golwg, y Senedd oedd yn rheoli Rhufain, ond mewn gwirionedd gan Augustus yr oedd y grym. Cymerodd rai blynyddoedd i ddatblygu fframwaith ar gyfer rheoli'r ymerodraeth. Ni dderbyniodd swydd ''dictator'' fel Iŵl Cesar pan gynigiwyd hi iddo gan bobl Rhufain; y teitl a ddefnyddiai oedd ''Princeps'', yn yr ystyr "dinesydd cyntaf" yn hytrach na "tywysog". Rhoddodd y Senedd hawliau [[tribwn y bobl]] a [[censorsensor]] iddo am oes, a bu'n gonswl hyd 23 CC. Yn rhannol, deilliai ei rym o'r ffaith mai ef oedd a rheolaeth dros y fyddin, ond deilliai hefyd o'i ''auctoritas'' (awdurdod) ef ei hun. ▼
 
▲Dangosodd Augustus allu gwleidyddol anghyffredin i gadarnhau ei safle tra'n cadw llawer o nodweddion y cyfnod gweriniaethol, megis y [[Senedd Rhufain|Senedd]]. I bob golwg, y Senedd oedd yn rheoli Rhufain, ond mewn gwirionedd gan Augustus yr oedd y grym. Cymerodd rai blynyddoedd i ddatblygu fframwaith ar gyfer rheoli'r ymerodraeth. Ni dderbyniodd swydd ''dictator'' fel Iŵl Cesar pan gynigiwyd hi iddo gan bobl Rhufain; y teitl a ddefnyddiai oedd ''Princeps'', yn yr ystyr "dinesydd cyntaf" yn hytrach na "tywysog". Rhoddodd y Senedd hawliau [[tribwn y bobl]] a [[censor]] iddo am oes, a bu'n gonswl hyd 23 CC. Yn rhannol, deilliai ei rym o'r ffaith mai ef oedd a rheolaeth dros y fyddin, ond deilliai hefyd o'i ''auctoritas'' (awdurdod) ef ei hun.
 
Bu llawer o ymladd yn [[Germania]] yn ystod ei deyrnasiad ef. Enillwyd nifer o fuddugoliaethau dros yr Almaenwyr, ond yn y flwyddyn [[9]] OC gorchfygwyd y cadfridog [[Publius Quinctilius Varus]] ym [[Brwydr Fforest Teutoburg|Mrwydr Fforest Teutoburg]] gan luoedd [[Arminius]], a dinistriwyd tair lleng Rufeinig. Roedd colledion y Rhufeiniaid yn fwy nag yn unrhyw frwydr yn erbyn gelyn allanol ers [[Brwydr Cannae]] yn erbyn [[Hannibal]]. Dilynwyd y frwydr gan saith mlynedd o ymladd, cyn i'r ffin gael ei sefydlogi ar hyd [[Afon Rhein]].
Llinell 30 ⟶ 25:
[[Delwedd:Tiberius_palermo.jpg|thumb|de|200px|Tiberius Caesar Augustus, ail ymerawdwr Rhufain]]
 
Bu blynyddoedd cyntaf teyrnasiad Tiberius yn llwyddiannus; sefydlogwyd y ffînffin yn [[Germania]] a dangosodd ei hun yn weinyddwr galluog. Fodd bynnag, gwaethygodd y berthynas rhyngddo ef ac aelodau'r Senedd. Yn y flwyddyn [[27]] OC, aeth yr ymerawdwr i fyw i ynys [[Capri]], ar yr arfordir gerllaw [[Napoli]]. Daeth pennaeth [[Gard y Praetoriwm]], [[Lucius Aelius Seianus]], yn ddylanwadol iawn. Ceisiodd Seianus droi Tiberius yn erbyn ei deulu, iddo ef ei hynhun gael ei enwi fel ei etifedd, ond dienyddiwyd ef yn [[31]]. Gwnaeth brad ei gyfaill Seianus i'r ymerawdwr, oedd eisoes yn ddrwgdybus o'r Senedd, yn fwy drwgdybus byth, a dienyddiwyd nifer o Seneddwyr a gwŷr amlwg eraill yn ei flynyddoedd olaf.
 
Bu farw yn [[Misenum]] yn 77 oed yn [[37]], a dilynwyd ef gan [[Caligula]], mab ei frawd [[Germanicus]].
 
Mwynhaodd Caligula boblogrwydd eithriadol ar ddechrau ei deyrnasiad am ei fod yn ifanc a brwdfrydig, ond yn nes ymlaen dechreuodd ymddwyn yn orthrymol ac afresymol ac fe'i cyhuddid o fod yn wallgof gan ei gyfoeswyr. Cafodd ei lofruddio yn [[41]], a dilynwyd ef gan [[Claudius]].
 
Ymestynnodd Claudius ffiniau'r ymerodraeth yn sylweddol, gan ychwanegu [[Thrace]], [[Mauretania (talaith)|Mauretania]], [[Noricum]], [[Pamphylia]], [[Lycia]] a andac [[Iudaea]] yn ogystal aâ choncro [[Prydain]]. Yn [[43]], gyrrodd Claudius [[Aulus Plautius]] gyda pedairphedair [[Lleng Rufeinig|lleng]] i Brydain i'w hychwanegu at yr ymerodraeth. Bu farw Claudius yn [[54]], a dilynwyd ef gan [[Nero]].
 
Fel Caligula, roedd Nro yn eithriadol o boblogaidd ar ddechrau ei deyrnasiad, ond yn ddiweddarach collodd ei boblogrwydd, yn rhannol oherwydd ei ymddygiad anghonfensiynol. Dienyddiwyd llawer o seneddwyr ac arailleraill a ystyriai yn fygythiad iddo. Bu gwrthryfel yn ei erbyn, a lladdodd ei hun yn [[68]] pan welodd nad oedd cefnogaeth iddo. Apwyntiodd y Senedd [[Galba]], i gymerydgymryd ei le; yr ymerawdwr cyntaf nad oedd o deulu Augustus.
 
Roedd Galba yn 71 oed ac yr oedd ei ddau fab wedi marw o'i flaen. Yr oedd felly yn bwysig ei fod yn dewis ei olynydd yn fuan. Yr oedd Marcus Salvius [[Otho]] wedi gobeithio cael ei ddewis ond yn y diwedd penderfynodd Galba enwi Calpurnius Piso yn olynydd. Oherwydd hyn cynllwyniodd Otho yn erbyn Galba, a pherswadiodd y milwyr yng ngarsiwn Rhufain i'w gyhoeddi ef yn ymeradwrymerawdwr. Lladdwyd Galba gan rai o'r milwyr, a dilynwyd ef ar yr orsedd gan Otho. Dilynwyd hyn gan gyfres o ryfeloedd a elwir yn [[Blwyddyn y Pedwar YmerawdrYmerawdwr|Flwyddyn y Pedwar YmerawdrYmerawdwr]] yn [[69]]. Roedd y [[Lleng Rufeinig|llengoedd]] yn [[Germania]] eisoes wedi cyhoeddi [[Vitellius]] yn ymerawdrymerawdwr gan a chychwynoddchychwynnodd byddinfyddin gref o'r llengoedd hyn am ddinas [[Rhufain|Rufain]] ei hun. Bu brwydr rhyngddynt hwy a'r llengoedd oedd yn ffyddlon i Otho yn [[Bedriacum]], gyda byddin Vitellius yn fuddugol. Lladdodd Otho ei hun, a daeth Vittelis yn ymerawdwr.
 
[[Delwedd:Colosseum-exterior-2007.JPG|bawd|200px|Adeiladwyd y Colisewm gan Vespasian, a'i agor yn nheyrnasiad ei fab, Titus]]
Llinell 50 ⟶ 46:
 
=== Oes Aur yr Ymerodraeth ===
 
[[Delwedd:TrajanXanten.jpg|thumb|chwith|200px|Cerflun o Trajan yn [[Xanten]] ([[Yr Almaen]])]]
O [[98]] hyd [[180]] OC, cafodd yr ymerodraeth [[Oes Aur]] yn ystod teyrnasiad y "Pum YmerawdrYmerawdwr Da", sef [[Nerva]], [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Antoninus Pius]] a [[Marcus Aurelius]]. Yr oedd y pedwar cyntaf o'r rhain yn ddi-blant, ac felly dewisasant y gwrgŵr yr oeddynt yn ei ystyried fel y mwyaf addas fel olynydd. Sicrhaodd hyn fod yr Ymerodraeth yn cael ei harwain gan gyfres o wŷr galluog ac ymroddgar. Yn anffodus yr oedd gan yr olaf ohonynt, Marcus Aurelius, fab, sef [[Commodus]]. Dilynodd eief ei dad fel ymerawdrymerawdwr a bu'n llawer llai llwyddiannus. ▼
 
Yr oedd Trajan yn filwr galluog, ac ar ôl dod yn ymerawdwr parhaodd i ymladd ar [[Afon Rhein]] ac [[Afon Donaw]]. Ni ddaeth i Rufain am y tro cyntaf fel ymerawdwr hyd y flwyddyn [[99]]. Bu'n ymladd llawer yn erbyn y [[Dacia]]id, oedd yn byw yn yr ardal sy'n awr yn [[Rwmania]]. Bu dau ryfel yn erbyn [[Decebalus]], brenin Dacia, a gorchfygwyd ef gan Trajan, gan greu talaith Rufeinig newydd [[Dacia]]. Adeiladwyd [[Colofn Trajan]] yn Rhufain i goffhaugoffáu ei fuddugoliaeth. Tua'r un pryd crewydcrëwyd talaith [[Arabia Petraea]].▼
▲O [[98]] hyd [[180]] OC, cafodd yr ymerodraeth [[Oes Aur]] yn ystod teyrnasiad y "Pum Ymerawdr Da", sef [[Nerva]], [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Antoninus Pius]] a [[Marcus Aurelius]]. Yr oedd y pedwar cyntaf o'r rhain yn ddi-blant, ac felly dewisasant y gwr yr oeddynt yn ei ystyried fel y mwyaf addas fel olynydd. Sicrhaodd hyn fod yr Ymerodraeth yn cael ei harwain gan gyfres o wŷr galluog ac ymroddgar. Yn anffodus yr oedd gan yr olaf ohonynt, Marcus Aurelius, fab, sef [[Commodus]]. Dilynodd ei ei dad fel ymerawdr a bu'n llawer llai llwyddiannus.
 
▲Yr oedd Trajan yn filwr galluog, ac ar ôl dod yn ymerawdwr parhaodd i ymladd ar [[Afon Rhein]] ac [[Afon Donaw]]. Ni ddaeth i Rufain am y tro cyntaf fel ymerawdwr hyd y flwyddyn [[99]]. Bu'n ymladd llawer yn erbyn y [[Dacia]]id, oedd yn byw yn yr ardal sy'n awr yn [[Rwmania]]. Bu dau ryfel yn erbyn [[Decebalus]], brenin Dacia, a gorchfygwyd ef gan Trajan, gan greu talaith Rufeinig newydd [[Dacia]]. Adeiladwyd [[Colofn Trajan]] yn Rhufain i goffhau ei fuddugoliaeth. Tua'r un pryd crewyd talaith [[Arabia Petraea]].
 
Yn [[113]] dechreuodd rhyfel yn erbyn y [[Parthia]]id. Cipiodd [[Ctesiphon]], prifddinas Parthia, yn [[115]], ac ymgorfforwyd [[Armenia Inferior|Armenia]], [[Asyria]] a [[Mesopotamia]] yn yr ymerodraeth. Bu farw Trajan ar ei ffordd yn ôl o'r brwydro yma, yn [[Selinus]], gerllaw y 'r [[Môr Du]], ar yr [[8 Awst]] [[117]]. Yn ystod teyrnasiad Trajan y cyrhaeddodd yr ymerodraeth Rufeinig ei maint eithaf. Dewisodd [[Trajan]] [[Hadrian]] fel ei olynydd.
 
Newidiodd Hadrian bolisi Trajan o ymestyn ffiniau'r [[Yr Ymerodraeth Rufeinig|ymerodraeth]] a chanolbwyntiodd ar amddiffyn ffiniau'r ymerodraeth fel yr oedd. Gollyngodd ei afael ar rai o'r tiriogaethau a goncrwyd gan Trajan yn [[Dacia]]. Fel rhan o'r un polisi adeiladodd y mur a adwaenir fel [[Mur Hadrian]] ym [[Y Brydain Rufeinig|Mhrydain]]. Ef hefyd a adeiladodd y [[Pantheon]] yn [[Rhufain]].
Llinell 67 ⟶ 61:
Bu raid i'w olynydd, [[Marcus Aurelius]] ryfela'n barhaus yn erbyn gwahanol bobloedd ar ffiniau'r ymerodraeth. Ymosododd yr Almaenwyr droeon ar [[Gâl]], ac adenillodd y [[Parthia]]id eu nerth ac ymosod ar yr ymerodraeth. Oherwydd y problemau hyn dewisodd [[Lucius Verus]] fel cyd-ymerawdwr, hyd farwolaeth Verus yn [[169]]. Credir mai yn ystod ei deyrnasiad ef y bu'r cysylltiad cyntaf rhwng yr ymerodraeth Rufeinig a [[Tsieina]] yn y flwyddyn [[166]].
 
Bu farw Marcus Aurelius ar [[17 Mawrth]] [[180]] yn ninas [[Vindobona]] ([[Fienna]] heddiw) tra'nwrth ymgyrchu yn erbyn y [[Marcomanni]]. Daethpwyd a'i gorff yn ôl i Rufain i'w gladdu. Yn wahanol i'r pedwar ymeradwrymerawdwr o'i flaen yr oedd ganddo fab i'w olynu. Gwnaeth ei fab [[Commodus]] yn gyd-ymerawdwr yn [[177]], a dilynodd ei dad yn 180. Yn anffodus ni fu Commodus yn ymerawdwr da, ac mae rhai haneswyr yn ystyried mai marwolaeth Marcus Aurelius yn 180 oedd diwedd y [[Pax Romana]].
 
=== Argyfwng ac adferiad ===
[[Delwedd:SeptimeSévère.jpg|thumb|chwith|'''Septimius Severus''', amgueddfa'r [[Louvre]]]]
Rhoddodd Commodus rym i ffrindiau llwgr, a chynorthwyodd hwy i ddwyn arian oddi ar y wladwriaeth. Yr oedd yn arbennig o hoff o ymladdfeydd [[gladiator]] a byddai'n ymladd yn yr arena ei hun yn erbyn gwrthwynebwyr oedd wedi cael cyffuriau i'w hatal rhag ymladd yn iawn neu oedd heb eu harfogi'n llawn. Gwnaeth hyn ef yn amhobolgaiddamhoblogaidd iawn gyda haenau uwch cymdeithas. Dywedir iddo orchymyn lladd y cyfan o boblogaeth un dref oherwydd ei fod yn credu fod un person wedi edrych yn gas arno, a chyhoeddodd ei hun yn dduw gyda'r enw [[Hercules]] Romanus. ▼
 
▲Rhoddodd Commodus rym i ffrindiau llwgr, a chynorthwyodd hwy i ddwyn arian oddi ar y wladwriaeth. Yr oedd yn arbennig o hoff o ymladdfeydd [[gladiator]] a byddai'n ymladd yn yr arena ei hun yn erbyn gwrthwynebwyr oedd wedi cael cyffuriau i'w hatal rhag ymladd yn iawn neu oedd heb eu harfogi'n llawn. Gwnaeth hyn ef yn amhobolgaidd iawn gyda haenau uwch cymdeithas. Dywedir iddo orchymyn lladd y cyfan o boblogaeth un dref oherwydd ei fod yn credu fod un person wedi edrych yn gas arno, a chyhoeddodd ei hun yn dduw gyda'r enw [[Hercules]] Romanus.
 
Llofruddiwyd Commodus yn [[192]], a dilynwyd ef gan [[Pertinax]]. Byr fu ei deyrnasiad ef; y flwyddyn ddilynol, [[193]], llofruddiwyd yntau. Cyhoeddwyd y cadfridog [[Septimius Severus]] yn ymerawdwr gan ei lengoedd. Llwyddodd llengoedd Severus i feddiannu [[Rhufain]] heb wrthwynebiad. Yr un pryd yr oedd y llengoedd yn [[Syria]] wedi cyhoeddi [[Pescennius Niger]] yn ymerawdwr, a'r llengoedd ym Mhrydain wedi cyhoeddi [[Clodius Albinus]] fel ymerawdwr. Gwnaeth Severus gynghrair a Clodius Albinus i orchfygu Pescennius Niger, yna yn [[197]] cafodd wared ar Albinus hefyd a theyrnasu ar ei ben ei hun.
 
Yr oedd Severus yn filwr galluog, ac ymladdodd ryfel llwyddiannus yn erbyn y [[Parthia]]id, gan ddychwelyd rhan ogleddol [[Mesopotamia]] i'r ymerodraeth. Nid oes ei berthynas a'r Senedd yn dda, a chafodd wared oâ ddwsinaudwsinau o seneddwyr gan eieu cyhuddo o fod yn llwgr. Penodwyd seneddwyr eraill oedd yn gefnogol iddo ef. Yr oedd yn fwy poblogaidd ymysg y bobl gyffredin, oedd yn falch o gael sefydlogrwydd ar ôl helyntion teyrnasiad Commodus.
 
Ym mlynyddoedd olaf Septimius Severus bu raid iddo ymladd yn erbyn y barbariaid oedd yn bygwth ffiniau'r ymerodraeth. Yr oedd problemau arbennig ym Mhrydain, ac atgyweiriodd Severus [[Mur Hadrian|Fur Hadrian]]. ByBu farw yn [[Efrog]] ar [[4 Chwefror]] [[211]]. Olynwyd ef gan ei feibion [[Geta]] a [[Caracalla]], ond llofruddiwyd Geta gan ei frawd yn fuan wedyn.
 
Aeth Caracalla i [[Germania]], lle bu'n brwydro'n llwyddiannus yn erbyn rhai o'r llwythi Almaenaidd. Yn ddiweddarach bu'n ymladd yn y dwyrain, gan ryfela yn erbyn y [[Parthia]]id gyda chryn lwyddiant. Er gwaethaf ei lwyddiant milwrol yr oedd y rhan fwyaf o'r boblogaeth yn casaucasáu Caracalla oherwydd ei greulondeb, a chododd cynllwyn ei ei erbyn, gyda pennaethphennaeth y Praetoriaid, [[Macrinus]], yn ei arwain. Llofruddiwyd Caracalla pan oedd ar ei ffordd i ddinas [[Carrhae]] yn [[Mesopotamia]]. Daeth Macrinus yn ymerawdwr yn ei le am gyfnod byr, ac yna dilynwyd ef gan [[Heliogabalus]].
 
Roedd Heliogabalus yn ddilynyddddilynwr y duwiau Ffenicaidd El-Gabal a Baal, a daeth a seremoniauseremonïau i'w hanrhydeddu i Rufain. Ceisiodd sefydlu El-Gabal fel prif dduw y pantheon Rhufeinig dan yr enw Sol invictus ("Yr haul anorchfygol"). Yr oedd syniadau yr ymeradwrymerawdwr yn annerbyniol gan y mwyafrif o drigolion yr ymerodraeth a bu nifer o gynllwynion yn ei erbyn. Lladdwyd Heliogabalus a'i fam Julia Soaemias ar [[11 Mawrth]] [[222]], a thaflwyd eu cyrff i [[Afon Tiber]]. Daeth ei nai [[Alexander Severus]] yn ymerawdwr.
 
=== Argyfwng y drydedd ganrif a diwygiadau Diocletian ===
Yn dilyn marwolaeth yr ymerawdwr [[Alexander Severus]] yn 235 bu o leiaf 19 o ymerodronymerawdwyr (heb gynnwys cyd-ymerodronymerawdwyr) yn y 50 mlynedd hyd 284. Y cyfnod yma oedd [[Argyfwng y Drydedd Ganrif]], gyda chyfres o ymerodronymerawdwyr milwrol, yn dechrau gyda [[Maximinus Thrax]], oedd yn dibynnu ar gefnogaeth y llengoedd i'w cadw ar yr orsedd. Ni lwyddodd yr un o'r ymerodronymerawdwyr hyn i deyrnasu fwy nag 8 mlynedd, a llawer ohonynt dimddim mwy nag ychydig fisoedd. Un o'r mwyaf llwyddiannus oedd [[Valerian I]], a ddaeth yn ymerawdwr yn [[253]]. Enwodd Valerian ei fab Galienus fel cyd-ymerawdwr. Ar ddechrau ei deyrnasiad yr oedd problemau yn Ewrop, yna bu trafferthion mwy yn y Dwyrain. Cipiodd y [[Persia]]id [[Antiochia]] a meddiannu [[Armenia]]. Tra'r oedd Galienus yn delio ag Ewrop, teithiodd Valerian tua'r dwyrain. Tua [[257]] llwyddodd Valerian i gael Antiochia a thalaith [[Syria]] yn ôl, ond y flwyddyn wedyn ymosododd y [[Gothiaid]] ar [[Asia Leiaf]]. Tua diwedd [[259]] yr oedd yr ymerawdwr yn [[Şanlıurfa|Edessa]], ond effeithiwyd ar ei fyddin gan glefyd. Rhywsut, efallai trwy frad pennaeth [[Gard y Praetoriwm]], [[Macrinus]], cymerwyd Valerian yn garcharor gan y Persiaid. Credir iddo gael ei drin yn greulon ac yna ei ddienyddio. Wedi marwolaeth Valerian, meddiannwyd Syria a [[Cappadocia]] gan y Persiaid. ▼
 
Daeth [[Aurelian]] yn ymerawdwr yn [[270]], gyda'r ymerodraeth yn wynebu bygythiadau yn y dwyrain a'r gorllewin. Bu'n ymladd yn erbyn yr Almaenwyr a'r Gothiaid, ac wedi ymosodiadau'r Almaenwyr ar yr Eidal penderfynodd Aurelian adeiladu mur o amgylch Rhufain, "Mur Aurelian", Dechreuodd y gwaith yn [[271]] a gorffenwyd ef yn nheyrnasiad [[Probus]]. Cyhoeddodd nifer o bersonau eu hunain yn ymerodronymerawdwyr, ond llwyddodd Aurelian i'w gorchfygu heb ormod o drafferth. Yn [[272]] gorchfygodd y Gothiaid ar ffin Afon Donaw, gan ladd eu brenin, Cannabaudes. Yna troes tua'r dwyrain, lle'r oedd [[Zenobia (Brenhines Palmyra)|Zenobia]], brenhines [[Palmyra]] wedi adeiladu ymerodraeth oedd yn ymestyn o'r [[Aifft]] hyd [[Asia Leiaf]]. Gorchfygodd Aurelian Zenobia mewn dwy frwydr cyn gwarchae ar Palmyra. Ceisiodd Zenobia ddianc i [[Persia]] ond cymerwyd hi'n garcharor gan y Rhufeiniaid. Yn awr troes Aurelian tua'r gorllewin, lle'r oedd [[Ymerodraeth y Galiaid]] wedi dod yn rhydd o reolaeth Rhufain. Ffoes Tetricus, ymerawdwr y Galiaid, at Aurelian i ofyn am nodded rhag yr ymladd parhaus yn ei diriogaethau. Wedi delio a gelynion allanol, rhoes Aurelian ei sylw i'r economi a gwnaeth ymdrech fawr i ddileu llygredd yn yr ymerodraeth. Roedd yn cynllunio ymgyrch i adennill [[Mesopotamia]] i'r ymerodraeth pan lofruddiwyd ef gan ei ysgrifennydd personol, Eros, efallai am ei fod yn ofni am ei safle yn wyneb ymgyrch Aurelian yn erbyn llygredd. ▼
 
 
▲Yn dilyn marwolaeth yr ymerawdwr [[Alexander Severus]] yn 235 bu o leiaf 19 o ymerodron (heb gynnwys cyd-ymerodron) yn y 50 mlynedd hyd 284. Y cyfnod yma oedd [[Argyfwng y Drydedd Ganrif]], gyda chyfres o ymerodron milwrol, yn dechrau gyda [[Maximinus Thrax]], oedd yn dibynnu ar gefnogaeth y llengoedd i'w cadw ar yr orsedd. Ni lwyddodd yr un o'r ymerodron hyn i deyrnasu fwy nag 8 mlynedd, a llawer ohonynt dim mwy nag ychydig fisoedd. Un o'r mwyaf llwyddiannus oedd [[Valerian I]], a ddaeth yn ymerawdwr yn [[253]]. Enwodd Valerian ei fab Galienus fel cyd-ymerawdwr. Ar ddechrau ei deyrnasiad yr oedd problemau yn Ewrop, yna bu trafferthion mwy yn y Dwyrain. Cipiodd y [[Persia]]id [[Antiochia]] a meddiannu [[Armenia]]. Tra'r oedd Galienus yn delio ag Ewrop, teithiodd Valerian tua'r dwyrain. Tua [[257]] llwyddodd Valerian i gael Antiochia a thalaith [[Syria]] yn ôl, ond y flwyddyn wedyn ymosododd y [[Gothiaid]] ar [[Asia Leiaf]]. Tua diwedd [[259]] yr oedd yr ymerawdwr yn [[Şanlıurfa|Edessa]], ond effeithiwyd ar ei fyddin gan glefyd. Rhywsut, efallai trwy frad pennaeth [[Gard y Praetoriwm]], [[Macrinus]], cymerwyd Valerian yn garcharor gan y Persiaid. Credir iddo gael ei drin yn greulon ac yna ei ddienyddio. Wedi marwolaeth Valerian, meddiannwyd Syria a [[Cappadocia]] gan y Persiaid.
 
▲Daeth [[Aurelian]] yn ymerawdwr yn [[270]], gyda'r ymerodraeth yn wynebu bygythiadau yn y dwyrain a'r gorllewin. Bu'n ymladd yn erbyn yr Almaenwyr a'r Gothiaid, ac wedi ymosodiadau'r Almaenwyr ar yr Eidal penderfynodd Aurelian adeiladu mur o amgylch Rhufain, "Mur Aurelian", Dechreuodd y gwaith yn [[271]] a gorffenwyd ef yn nheyrnasiad [[Probus]]. Cyhoeddodd nifer o bersonau eu hunain yn ymerodron, ond llwyddodd Aurelian i'w gorchfygu heb ormod o drafferth. Yn [[272]] gorchfygodd y Gothiaid ar ffin Afon Donaw, gan ladd eu brenin, Cannabaudes. Yna troes tua'r dwyrain, lle'r oedd [[Zenobia (Brenhines Palmyra)|Zenobia]], brenhines [[Palmyra]] wedi adeiladu ymerodraeth oedd yn ymestyn o'r [[Aifft]] hyd [[Asia Leiaf]]. Gorchfygodd Aurelian Zenobia mewn dwy frwydr cyn gwarchae ar Palmyra. Ceisiodd Zenobia ddianc i [[Persia]] ond cymerwyd hi'n garcharor gan y Rhufeiniaid. Yn awr troes Aurelian tua'r gorllewin, lle'r oedd [[Ymerodraeth y Galiaid]] wedi dod yn rhydd o reolaeth Rhufain. Ffoes Tetricus, ymerawdwr y Galiaid, at Aurelian i ofyn am nodded rhag yr ymladd parhaus yn ei diriogaethau. Wedi delio a gelynion allanol, rhoes Aurelian ei sylw i'r economi a gwnaeth ymdrech fawr i ddileu llygredd yn yr ymerodraeth. Roedd yn cynllunio ymgyrch i adennill [[Mesopotamia]] i'r ymerodraeth pan lofruddiwyd ef gan ei ysgrifennydd personol, Eros, efallai am ei fod yn ofni am ei safle yn wyneb ymgyrch Aurelian yn erbyn llygredd.
 
Daeth [[Diocletian]] yn ymerawdwr yn [[284]], a gwnaeth newidiadau mawr yn nhrefn rheoli'r ymerodraeth. Ceisiodd adfywio'r economi a rhannodd yr ymerodraeth yn 96 talaith oedd wedi eu rhannu'n 12 rhanbarth ''[[diocesis]]''. Ceisiodd hefyd adfywio hen grefydd Rhufain, a bu llawer o erlid ar y Cristionogion yn ystod ei deyrnasiad.
Llinell 97 ⟶ 87:
 
=== Cristioneiddio'r ymerodraeth ===
 
[[Delwedd:Rome-Capitole-StatueConstantin.jpg|bawd|200px|chwith|Cystennin Fawr]]
 
Ar farwolaeth Constantius, yn [[Efrog]] ar [[25 Gorffennaf]] [[306]], cyhoeddodd ei lengoedd ei fab [[Cystennin Fawr|Cystennin]] yn "Augustus".
 
Llinell 106 ⟶ 94:
Dywedir i Cystennin gael gweledigaeth cyn brwydr Pont Milvius. Gwelodd groes o flaen yr haul, yn darogan ei fuddugoliaeth. Wedi’r frwydr cymerodd arwydd Cristnogol, y ‘’Crismon’’ , fel baner. Credir i’w fam, Helena, oedd o deulu Cristionogol, gael dylanwad mawr arno. Yn 325 bu Cystennin yn gyfrifol am alw [[Cyngor Nicea]] a wnaeth y grefydd Gristionogol yn gyfreithlon yn yr ymerodraeth am y tro cyntaf. Er hynny ni chafodd ei fedyddio yn Gristion ei hun nes oedd ar ei wely angau. Ail-sefydlodd Cystennin ddinas [[Byzantium]] fel [[Caergystennin]] (''Constantini-polis''), [[Istanbul]] heddiw.
 
Ceisiodd yr ymerawdwr [[Julian]], a gyhoeddwyd yn "Augustus" gan ei filwyr yn [[360]], wrthwynebu y symudiad tuag at GristionigaethGristionogaeth. Ail-agorodd demlau duwiau traddodiadol Rhufain. Ceisiodd wanhau'r Cristionogion mewn gwahanol ffyrdd. Yn [[362]] pasiwyd deddf oedd yn gwahardd Cristionogion rhag dysgu gramadeg a rhethreg, ac alltudiwyd rhai esgobion megis [[Athanasius]].
 
Yn [[363]] cychwynnodd Julian tua'r dwyrain gyda byddin o 65,000 i ddechrau'r ymgyrch yn erbyn y [[Persiaid]] oedd wedi ei chynllunio gan Constantius. Enillodd Julian fuddugoliaeth dros y Persiaid a chyrraedd at eu prifddinas [[Ctesiphon]], ond mewn ysgarmes ar [[26 Mehefin]] [[363]] anafwyd Julian gan waywffon, ac er gwaethaf ymdrechion ei feddyg Oribasius o Pergamon, bu farw o'r clwyf. Cyhoeddodd y fyddin swyddog ieuanc o Gristion, [[Jovian]], ymyn ymerawdwr yn ei le, ac o hynny ymlaen Cristionogaeth oedd crefydd yr ymerodraeth.
 
=== Cwymp ymerodraeth y gorllewin ===
 
[[Delwedd:RomulusAugustus.jpg|bawd|200px|Romulus Augustus, yr ymerawdwr olaf yn y gorllewin]]
 
O [[375]] ymlaen, roedd tri ymerawdwr yn rheoli darnau o'r ymerodraeth: [[Valens]], [[Valentinian II]] a [[Gratianus]]. Pan laddwyd [[Valens]] ym [[Brwydr Adrianople (378)|Mrwydr Adrianople]] yn [[378]], penododd Gratianus [[Theodosius I|Theodosius]] yn ei le fel ''cyd-augustus'' yn y dwyrain. Lladdwyd Gratianus mewn gwrthryfel yn [[383]], a chyhoeddodd [[Macsen Wledig]] (Magnus Maximus) ei hun yn gyd-ymerawdwr yn y gorllewin, gan feddiannu holl daleithiau'r gorllewin heblaw yr [[Eidal]]. Yn [[387]] ymosododd Macsen ar yr Eidal, ond gorchfygodd Theodosius ef a'i ladd. Bu farw Valentinian II yn [[392]], gan adael Theodosius yn unig ymerawdwr. Teyrnasodd Theodosius hyd [[395]]; ef oedd yr ymerawdwr olaf i deyrnasu dros yr ymerodraeth gyfan. Gwnaeth [[Cristionogaeth|Gristionogaeth]] yn grefydd swyddogol yr ymerodraeth.
 
Llinell 124 ⟶ 110:
=== Yr ymerodraeth yn y dwyrain: yr Ymerodraeth Fysantaidd ===
[[Delwedd:Roman-Empire 565ad.jpg|bawd|250px|right|Yr Ymerodraeth Fysantaidd ar ei hanterth yn 565.]]
 
Bu'r ymerodraeth yn y dwyrain yn fwy llwyddiannus nag ymerodraeth y gorllewin yn y [[5ed ganrif]]. Nid yw haneswyr yn cytuno pa bryd y dechreuodd [[yr Ymerodraeth Fysantaidd]]; "yr ymerodraeth Rufeinig" oedd hi i'w phreswylwyr ar hyd y canrifoedd. Awgryma rhai ei bod wedi dechrau gyda [[Diocletian]] yn rhannu'r ymerodraeth yn ddwy ran yn y flwyddyn [[284]]. Gellir dyddio'r Ymerodraeth Fysantaidd o deyrnasiad [[Cystennin I]], yr ymerodr Cristnogol cyntaf, a symudodd y [[prifddinas|brifddinas]] i Gaergystennin. Gellir hefyd ei dyddio i deyrnasiad [[Valens]]; lladdwyd ef yn ymladd yn erbyn y [[Gothiaid]] ym [[Brwydr Adrianople (378)|Mrwydr Adrianople]] yn [[378)]], ac mae'r flwyddyn hon yn un o'r dyddiadau traddodiadol ar gyfer dechrau [[yr Oesoedd Canol]]. [[Arcadius]] a [[Theodosius I]] oedd yr ymerodron olaf i reoli'r cyfan o'r ymerodraeth, gorllewin a dwyrain.
 
Yn y [[6ed ganrif]] dechreuodd yr ymerawdwr [[Justinian I]] ymgyrch i adennill y tiriogaethau a gollwyd. Penododd y cadfridog [[Belisarius]] yn arweinydd ymgyrch yn erbyn y [[Fandaliaid]] yng Ngogledd Affrica rhwng [[533]] a [[534]]. Ym [[Brwydr Ad Decimum|Mrwydr Ad Decimum]] ([[13 Medi]] [[533]]) gerllaw [[Carthago]], gorchfygodd [[Gelimer]], brenin y Fandaliaid. Enillodd fuddugoliaeth arall ym mrwydr Ticameron, ac ildiodd Gelimer tua dechrau [[534]].
 
Yn [[535]] gyrrwyd Belisarius ar ymgyrch i geisio adennill tiriogaethau'r Ymerodraeth Rufeinig yn y gorllewin. Glaniodd yn yr [[Eidal]], oedd ym meddiant yr [[Ostrogothiaid]] a chipiodd ddinas [[Rhufain]] yn [[536]], yna symudodd tua'r gogledd i gipio Mediolanum ([[Milano]] heddiw) yna yn [[540]] [[Ravenna]], prifddinas yr Ostrogothiaid. Dywedir i'r Ostrogothiaid gynnig derbyn Belisarius fel Ymerawdwr y Gorllewin; cymerodd yntau arno dderbyn y cynnig a defnyddio'r cyfle i gymerydgymryd brenin yr Ostrogothiaid yn garcharor. Yn ddiweddarach galwyd ef o'r Eidal i wynebu ymgyrch Bersaidd yn [[Syria]] [[541]] -[[542]]).
 
Dychwelodd Belisarius i'r Eidal yn [[544]], lle roedd y sefyllfa wedi newid yn fawr, a'r Ostrogothiaid dan eu brenin newydd [[Totila]] wedi adfenniannuadfeddiannu gogledd yr Eidal, yn cynnwys Rhufain. Llwyddodd Belisarius i ail-gipio Rhufain am gyfnod, ond roedd yr ymerawdwr yn amau ei deyrngarwch, a galwyd ef yn ôl o'r Eidal, gyda [[Narses]] yn cymerydcymryd ei le. Llwyddwyd i gadw gafael ar rai o'r tiriogaethau a adenillwyd am ganrif a mwy.
 
Mae eraill yn dadlau bod yr ymerodraeth Fysantaidd wedi ddechraudechrau mor hwyr ag yn oes [[Heraclius]], a wnaeth yr [[Groeg|iaith Roeg]] yn iaith swyddogolynswyddogol yn lle [[Lladin]], ac mae arbenigwyr arian bath yn ei gyfrigyfrif o ddiwygiad ariannol [[Anastasius I]] yn [[498]]. Dylid cofio, fodd bynnag, mai term a ddefnyddir gan haneswyyr diweddar yw "yr Ymerodraeth Fystantaidd", ac mai fel "yr ymerodraeth Rufeinig" y byddai ei thrigolion yn ei hystyried hyd ei diwedd. Er gwaethaf digwyddiadau fel cipio ac anrheithio [[Caergystennin]] gan y croesgadwr yn ystod y Bedwaredd Groesgad yn 1204, llwyddodd yr Ymerodraeth Fysantaidd i barhau hyd [[1453]], pan gipiwyd Caergystennin gan y [[Twrci]]aid [[Ottoman]].
 
== Dylanwad ==
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/wiki/Yr_Ymerodraeth_Rufeinig"