Castell Baglan

Castell ym mwrdreistref sirol Castell-nedd Port Talbot yw Plas Baglan neu Gastell Baglan. Mae'n enghraifft prin iawn o gastell carreg a adeiladwyd gan Arglwyddi Cymreig yn y 12g. Saif y castell ar lethrau Mynydd Dinas, ar gyrion pentref Baglan]], ac i'r gogledd o dref Port Talbot. Mae'n safle cryf, gan ddominyddu'r tir rhwng y bryniau a'r môr, ble saif Port Talbot heddiw. Yn y 12g roedd ar y ffin rhwng yr amddiffynwyr a'r goresgynnwyr Normaniaid a'u cestyll yng Nghynffig a Phenybont.

Castell Baglan

Math	castell
Daearyddiaeth
Sir	Castell-nedd Port Talbot
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	51.615707°N 3.797854°W
Statws treftadaeth	heneb gofrestredig, Henebion Cenedlaethol Cymru
Manylion
Dynodwr Cadw	GM358

Er bod coedwig yn tyfu dros y safle nawr, mae olion y waliau yn dangos ffurf a maint y castell oedd yn cynnwys tŵr neu neuadd ar y llawr uchaf. Ychydig iawn o dystiolaeth ysgrifenedig sy'n bodoli, ond mae cyfnod cynnar y castell, ei ffurf a'i safle unig yn awgrymu'n gryf ei fod yn gadarnle Arglwyddi Cymreig Afan. Mae'n debyg yr adeiladwyd y castell ar ôl i'r Arglwydd Rhys ddinistrio castell Normanaidd Aberafan ym 1153. Un o Arglwyddi Afan oedd Morgan Gam (1217-1241). Gyda chestyll y Normaniaid ym Mhenybont ac yng Nghynffig, roedd Plas Baglan, felly, ar y ffin.

Defnyddiwyd Castell Baglan i lywodraethu'r ardal ond ar ôl i Arglwyddi Afan adeiladu castell yn Aberafan a chreu tref yn y 14g, collodd ei bwysigrwydd amddiffynnol. Datblygodd y castell fel cartre i deulu'r arglwyddi hyn, gyda chysylltiadau yn hwyrach gyda'r bonheddwr a'r bardd Ieuan Gethin ab Ifan ap Lleisan ap Rhys (1400-1480).

Credir mai oedd Plas Baglan "Castell y wiryones", y mwya gorllewinol o'r tri chastell, a nodwyd ym Maglan gan Edward Llwyd (gyda Chastell Bolan a chaer o'r Oes Haearn). Mae'n debyg iddo ddadfeilio'n arw yny 17g.

Mae'r safle yn heneb gofrestredig ond mewn perchnogaeth breifat. Mae llwybr cyhoeddus yn rhedeg yn agos iddo.