Teirw Scotch
Teirw Scotch oedd yr enw a gymerwyd gan fandiau o lowyr yn Ne Cymru yn y 19eg ganrif, sy'n cyfateb i'r Molly Maguires yn Pennsylvania, a fyddai, mewn cuddwisg, yn ymweld â chartrefi glowyr lleol eraill a oedd yn gweithio yn ystod streic neu'n cydweithio efo chyflogwyr yn erbyn y gymuned leol mewn ffyrdd eraill a'u cosbi trwy ymosod ar eu heiddo neu ymosod arnynt yn gorfforol.
Cefndir golygu
Roedd y Llywodraeth yn ddrwgdybus iawn o weithgareddau y radicalaid yng Nghymru ac roedd eu hymateb yn llym i unrhyw derfysgoedd neu brotestiadau. Roedd yn benderfynol o gael gwared ar fygythiad y radicaliaid. Un o’r deddfau a basiwyd er mwyn gwneud hyn oedd deddfau Cyfuno 1799 a oedd yn dileu undebau llafur. Roedd hon yn ergyd drom i’r gweithwyr oherwydd hwn oedd yr unig ffordd y gallai gweithwyr ddweud eu barn a gweithredu yn erbyn cyflogwyr annheg. Roedd ymddangosidad y ‘Teirw Scotch’ yn terfysgu yn ardaloedd diwydiannol siroedd Mynwy a Morgannwg yn ystod y 1820au a’r 1830au yn fath o undeb llafur cynnar.
Byddent yn codi ofn ac yn bygwth pobl oedden nhw’n meddwl oedd yn gormesu gweithwyr, er enghraifft, y meistri a pherchnogion y gweithfeydd, ymfudwyr o Loegr ac Iwerddon. Gan amlaf roedd y bygythiadau yn cael eu cynnal liw nos a byddai achos llys ffug i ‘brofi’r’ troseddwr neu droseddwyr cyn hynny. Eu bwriad oedd creu undod ymhlith y gweithwyr diwydiannol. Roedd wedi dod I fodolaeth oherwydd ansicrwydd cyflogau y gweithwyr a’r bygythiad cyson a wynebent o golli gwaith. Trodd llawer o lowyr a gweithwyr haearn yr ardaloedd hyn at y ‘Tarw Scotch’ gan mai hwnnw oedd ei hunig gefn. Byddent yn ymosod ar bobl oedd yn ‘torri’r’ undod hwnnw, er enghraifft, wedi torri streic. Roeddent yn defnyddio gwisg i guddio eu eidentiti gan ddefnyddio pen tarw coch fel rhan o’r wisg. Byddent yn canu cyrn ac yn ymweld/ymosod gyda thai ‘blackleggers’ oedd wedi torri streic neu torri undod y gweithwyr mewn rhyw ffordd. Roedd ymosod ar dai a malu dodrefn yn nodwedd o’r ffordd roeddent yn gweithredu. Anfonent lythyrau bygythiol a bygwth defnyddio trais i sicrhau ‘trefn’ ar weithwyr diwydiannol yr ardaloedd hyn.[1]
Enw golygu
Collwyd gwreiddiau enw'r grwpiau, ond cynigiwyd sawl dehongliad posib. Roedd rhai o'r cuddwisgoedd a wisgid gan y Teirw Scotch yn groen buchod go iawn, ac efallai mai hwn yn unig a ddarparodd yr enw. Fel arall, efallai mae'r bwriad oedd galw ar gryfder y gwartheg. Efallai bod eu henw hefyd wedi bod yn gosb ar 'scotch' fel berf sy'n golygu 'stopio', neu efallai eu bod wedi cyfeirio at leoli milwyr ar y maes glo yn ystod streic 1822 yn erbyn milwyr o'r enw'r Scotch Greys.[2]
Dulliau golygu
Nod canolog y Teirw oedd gorfodi undod ymhlith y gymuned lofaol. Efallai y bydd dynion a fu’n gweithio yn ystod streic yn cael eu rhybuddio gan hysbysiad a bostiwyd eu bod mewn perygl o ymosodiad; pe na bai'r targed yn cydymffurfio, byddai "Buches" yn ymweld â'i dŷ gyda'r nos. Yn cynnwys cymaint â 300 o ddynion ac yn cael eu harwain gan y "tarw", byddai'r fuches yn y rhan fwyaf o achosion wedi cael eu galw i mewn o drefi gyfagos, i ddileu'r posibilrwydd y gallai'r targed nodi ac adrodd am un o'i haelodau. Byddai aelodau'r fuches i gyd yn gwisgo cuddwisgoedd, er bod y rhain yn amrywio'n fawr o ran ansawdd ac yn cynnwys ddillad menywod a siacedi syml wedi'u gwrthdroi - mae'r olaf yn adleisio'r gwisgoedd a ddefnyddir mewn protestiadau Cymreig eraill fel y Terfysgoedd Rebecca .