Wicipedia

Kilfenora

Pentref a phlwyf sifil yn An Clár/Swydd Clare, Iwerddon yw Kilfenora (Gwyddeleg: Cill Fhionnúrach), sy'n golygu 'Eglwys y Bryniau Ffrwythlon' neu 'Eglwys yr Ael Wen'.[1][2] Fe'i lleolir i'r de o ranbarth calchfaen carst a elwir y Burren. Ers y Canol Oesoedd pan oedd yn esgobaeth esgob Kilfenora, fe'i hadnabyddir fel "Dinas y Croesau" am ei saith croes eglwysig uchel; saif pump o'r saith erbyn hyn.[1] Roedd gan y pentref tua 220 o drigolion yn 2011. Cafodd llawer o'r rhaglen deledu Father Ted (1995–98) ei ffilmio yno.

Kilfenora
Mathanheddiad dynol Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC±00:00 Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirSwydd Clare Edit this on Wikidata
GwladBaner Gweriniaeth Iwerddon Gweriniaeth Iwerddon
Uwch y môr20 ±1 metr Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau52.993889°N 9.213611°W Edit this on Wikidata
Map
[golygwch ar Wicidata]

Enw golygu

Cyfieithir Cill Fhionnúrach yn gyffredinol fel "Eglwys y Bryniau Ffrwythlon", "Eglwys yr Ael Wen" neu "Eglwys y Ddôl Wen".[1] Cyfeiriwyd at bentref ac esgobaeth Kilfenora hefyd fel Fenebore, Kilfenoragh, Finneborensis neu Collumabrach.[3]

Pentref golygu

 
Plac ar neuadd bentref Cill Fhionnúrach yn coffau "Ted Fest"

Yn ôl Cyfrifiad 2011, roedd 463 o bobl yn byw yn ardal Cill Fhionnúrach, i fyny o 409 yn 2006.[4] Fodd bynnag, nid yw'r rhan fwyaf ohonynt yn byw o fewn y pentref. Yn 2011, dim ond 220 o drigolion oedd yn byw'n y pentref go iawn, i fyny o 169 yn 2006 ac i fyny o'r tua 100 a drigai yno'n 1980.[5][6]  Yn 1975 agorwyd y "Burren Display Centre" yn hen adeilad yr Ysgol Genedlaethol, mae hon yn ganolfan ddehongli sy'n arddangos botaneg a bywyd gwyllt y Burren, gan yr arlywydd Cearbhall Ó Dálaigh.[1] Hon oedd y ganolfan ddehongli gyntaf yn Iwerddon ac fe'i hadeiladwyd gydag arian gan Fáilte Ireland a Chyngor Swydd Clare.[7]

Defnyddiodd y sioe deledu Father Ted (1995–98) Cill Fhionnúrach fel lleoliad ffilmio pwysig. Arweiniodd hyn yn ddiweddarach at "Father Ted Festival", a gynhaliwyd gyntaf yn 2007.[8] Rhoddodd Cill Fhionnúrach ei enw hefyd i'r Kilfenora Ceili Band.[3]

Eglwys Gadeiriol Cill Fhionnúrach golygu

 
Y sedilia Gothig yng nghangell Eglwys Gadeiriol Cill Fhionnúrach
 
Manylyn o biler ar y ffenestr ddwyreiniol yng nghangell Eglwys Gadeiriol Cill Fhionnúrach
 
Eglwys Gadeiriol Cill Fhionnúrach. Mae'r groesfa ogleddol ar y chwith, gyda'r to gwydr wedi'i osod yn 2005 i warchod y croesau uchel.

Mae Eglwys Gadeiriol Cill Fhionnúrach wedi'i chysegru i St. Fachtna (Sain Fachanan) ac mae'r strwythur presennol yn dyddio o rhwng 1189 a 1200. Fe'i hadeiladwyd yn yr hyn a elwir yn arddull trosiannol gyda chorff a changell. Gwahanwyd y rhain yn ddiweddarach ac erbyn 1839, roedd "tri deg chwech troedfedd o'r pen dwyreiniol" heb do.[7]

Mae corff yr eglwys bellach yn cael ei ddefnyddio ar gyfer addoli gan Eglwys Iwerddon, ac fe'i hailadeiladwyd tua 1850.[7][9] Mae'n cynnwys gorsedd esgob, a roddwyd yn 1981. Mae yna hefyd fedyddfaen bedydd carreg sgwâr mawr (o bosibl o tua 1200). Yn ogystal, mae'r eglwys yn cynnwys beddrodau amrywiol, ond mae'r tu mewn yn bennaf yn amddifad o addurniadau.[7]

Yn ôl y traddodiad lleol, roedd nenfwd derw ar y gangell (glas gyda seren aur) tan ddiwedd y 18fed ganrif. Nid oes to arno heddiw ac mae'n cynnwys drws o'r 15fed ganrif, sedilia (seddau cerrig) Gothig o'r 15fed ganrif yn ogystal â ffenestr ddwyreiniol Romanésg â thri golau gyda'i phileri trionglog â phriflythrennau cerfiedig ar ei phen. Ar y ddwy ochr i'r ffenestr mae delw gerfiedig: esgob â'i law dde wedi'i godi mewn bendith (yn gynnar yn y 14eg ganrif o bosibl), i'r gogledd; a chlerig tonsuriog, pennoeth yn dal llyfr (o'r 13eg ganrif o bosibl) i'r de. Mae'r gangell hefyd yn cynnwys sawl beddrod ac olion croesau uchel.[7]

Roedd y "Lady Chapel" (sacristi neu ystafell gabidwl) mewn adain hirsgwar yn arwain i'r gogledd o'r gangell. Mae'n debygol ei fod yn rhannu dyddiad adeiladu'r prif adeilad ac mae'n bosibl ei fod wedi gwasanaethu fel rhyw fath o groesfa yn y gorffennol. Mae dwy ffenestr lansed ac un dwy-golau wedi torri ar ôl yn y wal ddwyreiniol. Mae yna hefyd ddarnau o groes uchel.[7]

Heddiw, mae’r eglwys gadeiriol yn parhau i fod mewn cyflwr rhannol adfeiliedig, er i waith adfer gael ei wneud gan y Gwasanaeth Henebion Cenedlaethol yn gynnar yn y 2000au.[10] Gosodwyd to gwydr ar y groesfa yn 2005 i ddiogelu gweddillion y tair croes uchel a symudwyd yno.

Er bod traddodiad yn honni bod yna saith croes, dim ond olion pump ohonyn nhw oedd yn bodoli yn y cyfnod modern (ynghyd ag un o'r cyfnod ar ôl y diwygiad). Roedd tri o'r rheini, gan gynnwys yr un a elwir yn "Groes Doorty", wedi'u lleoli ym mynwent yr eglwys gadeiriol. Enwir Croes Doorty felly oherwydd defnyddiwyd ei siafft fel carreg fedd y teulu Doorty tan y 1950au pan adunwyd dwy ran y groes hon o ganol y 12fed ganrif. Safai siafft o groes o'r 13eg neu'r 14eg ganrif ger drws yr eglwys gadeiriol ("Croes y De"). Ger y fynwent, croes syml oedd y giât (yn dyddio o'r 14eg neu'r 15fed ganrif o bosibl). Lleolir y drydedd groes o fewn y gangell. I'r gorllewin o'r fynwent a thua hanner ffordd rhwng yr eglwys gadeiriol a'r eglwys Gatholig fodern mae'r bedwaredd groes uchel (y "Groes Uchel"), yn sefyll mewn cae. Symudwyd y bumed groes ("Croes ar y Bryn") yn 1821, gan Dr Richard Mant, Esgob Kilfenora a Killaloe, i Killaloe/Cill Dalua, Swydd Clare lle mae'n dal i gael ei harddangos yn Eglwys Gadeiriol St. Flannan ac a elwir yn "Croes Uchel Cill Fhionnúrach".[7][1][11]

Yn 2003, symudwyd tair croes uchel o'r safle er cadwraeth gan y Swyddfa Gwaith Cyhoeddus ac ers 2005 maent wedi'u harddangos yn nhrawslun yr eglwys gadeiriol; yn eu plith y "Doorty Cross".

Hynafiaethau eraill golygu

Mae adfeilion Castell Ballyshanny/Baile Úi Sheanaigh wedi'u lleoli yn y drefdir eponymaidd, tua 600 metr o'r pentref. Fe'i hadeiladwyd mewn cylch ac roedd yn gastell O'Brien yn wreiddiol. Ym 1631 roedd yn eiddo i Daniel O'Shanny, Deon Cill Fhionnúrach. Mae olion dau lawr uchaf a llawr isaf cromennog yn dal i fodoli.[6] 

I'r gorllewin o Baile Úi Sheanaigh, yn nhref tref De Ballykeel, mae tai allan ystâd Ballykeel, un o'r ychydig “dai mawr” yng ngogledd-orllewin An Clár. Fe'i hadeiladwyd yn wreiddiol gan George Lysaght o Woodmount/Ard na Coille, Ennistymon/Inis Díomáin ar ddiwedd y 18fed ganrif. Fe'i disodlwyd yn gynnar yn y 19eg ganrif gan y teulu Blake Foster gyda thŷ clasurol o garreg wedi'i dorri gyda bwa canolog.[6]

Mae caer gylch fawr wedi'i hamgylchynu gan chevaux de frize yn nhref tref Ballykinvarga/Baile Cinn Margaidh wedi'i henwi ar ôl y drefdir. Mae gan y gaer ei hun ddiamedr o dros 50 metr ond nid yw wedi'i dyddio'n derfynol. Oherwydd ei maint fe'i hystyriwyd yn debygol i fod yn sedd "barwn gwartheg" rhanbarthol, a chafodd ei disgrifio'n fanwl gan yr hynafiaethydd Thomas Johnson Westropp ym 1897.[12]

Canolfan y Burren golygu

Mae'r gyn- Ganolfan Arddangos y Burren heddiw'n darparu arddangosfa wedi'i diweddaru ar y Burren, ffilm, ystafelloedd te a storfa grefftau.[13]

Plwyf sifil golygu

Mae plwyf sifil Cill Fhionnúrach ar ochr ddwyreiniol barwniaeth Corcomroe. Mae'r plwyf yn 8.5 x 8.0km ac yn gorchuddio 10,776 acr (4,361 ha). Yn 1845, adroddodd y "Parliamentary Gazette" fod tua hanner yr arwyneb yn dir pesgi cysefin; mae tua un rhan o bedair yn dir magu a thrin rhagorol; ac y mae y gweddill yn fynydd a chors, ond yn unig i raddau bychan yn anfuddiol. Mae'r tir, er ei fod o ansawdd da, hefyd yn cael ei drin yn well na'r ardaloedd cyfagos ar y de.

Trefdiroedd golygu

Dyma restr o drefdiroedd y plwyf: Ballagh, Ballybaun, Ballybreen, Ballyclancahill, Ballygoonaun, Ballyhomulta, Ballykeel North, Ballykeel South, Ballykinvarga, Ballyshanny, Boghil, Caherminnaun East, Caherminnaun West, Clogher, Clooneen, Cloonomra, Cohy, Commonage, Coolpeekaun, Creggaun, Doon, Fanta Glebe, Kilcarragh, Cill Fhionnúrach, Laraghakea, Dwyrain Lickeen, Gorllewin Lickeen, Dwyrain Lisdoony, Gorllewin Lisdoony, Lisged, Maryville, Roughan, Slievenagry, Tullagh Lower a Tullagh Upper.

Hanes golygu

 
Y "Doorty Cross" ym mynwent Eglwys Gadeiriol Cill Fhionnúrach yn yr 1980au

Cill Fhionnúrach yw "un o'r aneddiadau trefol hynaf" yn An Clár.[10] Yn ôl traddodiad, dechreuodd presenoldeb eglwysig Cill Fhionnúrach gyda Sant Fachanan, a sefydlodd eglwys yma yn y 6ed ganrif. Mae'n debyg bod yr adeilad cyntaf wedi'i wneud o bren ac wedi'i ddilyn gan adeiladwaith carreg. Llosgwyd yr eglwys honno i lawr yn 1055 gan Murchad O'Brien.[1] Fe'i hailadeiladwyd rhwng 1056 a 1058, dim ond i'w ysbeilio yn 1079 ac yna ei ddinistrio gan dân damweiniol yn 1100.[7] Ym 1152, newidiodd Synod Kells statws yr anheddiad eglwysig yma o fynachaidd i esgobaethol.[1] Roedd yr esgobaeth yn cyfateb i diriogaeth hynafol Corcomroe/Corca Mrua.[14]

Yn rhan o Archesgobaeth Cashel/An Caiseal, roedd ond yn ymestyn dros 200 milltir sgwâr o dir tenau iawn ei boblogaeth. Cyfrifid hi fel yr esgobaeth dlotaf, gyda dim ond 13 o blwyfi. Felly nid oedd y galw am swydd esgob yn fawr, ond am 1189 y cofnodir esgob. Ym 1660, gwnaed Samuel Pullen yn Archesgob Tuam a daeth Cill Fhionnúrach yn rhan o'i dalaith.[11] 

Cill Fhionnúrach oedd safle'r ffair fwyaf yng ngogledd An Clár, a gynhaliwyd yma ar 9 Hydref o ddiwedd yr oesoedd canol hyd at ddechrau'r 19eg ganrif.[10] O hwn mae hen eisteddle talu yn dal i fod wrth ymyl y cae a elwir yn "Fair Green" i'r dwyrain o ffordd yr R476.[11]

Esgob olaf Cill Fhionnúrach yn olyniaeth yr Eglwys Gatholig Rufeinig oedd James Augustine O'Daly (m. 1749). Yn 1750, unwyd yr esgobaeth â Kilmacduagh. Yn 1883 unwyd " Cill Fhionnúrach and Kilmacduagh " drachefn ag esgobaeth Galway. Heddiw, gelwir esgobion Galway a Kilmacduagh yn "Esgob Galway a Kilmacduagh a Gweinyddwr Apostolaidd Cill Fhionnúrach"; tra bo'r esgob yn gweinyddu'r esgobaeth, yn Canon Law, y cyffredin o'r esgobaeth yw y Pab.

Yn Eglwys Iwerddon, unwyd Cill Fhionnúrach yn ei dro ag esgobaethau Limerick/Luimneach (1606-07), Tuam (1617-1742), Clonfert (1742-1752), Killaloe (1752-1976) ac eto Luimneach (ers 1976).[1][3]

Ar ôl diwedd yr 17eg ganrif, dirywiodd Cill Fhionnúrach a dioddefodd y boblogaeth Gatholig o dan y Deddfau Cosb. Arweiniodd ymdrechion y clerigwyr i gefnogi eu plwyfolion at wrthdaro â'r awdurdodau tymhorol. Ym 1712, gorchmynnodd Uchel Siryf An Clár arestio'r holl glerigwyr yn Cill Fhionnúrach ar amheuaeth o droi llygad dall at gloffio gwartheg tirfeddianwyr gan ddrwgdeimlad. Ar ôl gwrthryfel 1798, cafodd offeiriad lleol, y Tad Charles Carrick ei garcharu am gyfnod byr am gefnogi'r gwrthryfelwyr.[1]

Erbyn 1837, disgrifiodd Samuel Lewis Cill Fhionnúrach fel "tref farchnad ddadfeiliedig" o 558 o bobl, wedi'i chysylltu gan ffordd newydd i Lisdoonvarna/Lios Dúin Bhearna ac Inis Díomáin. Ar ôl i Reilffordd Gorllewin Clare ym 1887 gysylltu Inis Díomáin, ond nid Cill Fhionnúrach, â gweddill y wlad ar y rheilffordd, cyflymwyd dirywiad yr olaf i ddwr cefn.[1] Yn 1841 yr oedd poblogaeth y plwyf yn 3,266 mewn 522 o dai.

Ym 1942, canfu arolwg gan Gymdeithas Twristiaeth Iwerddon fod gan y dref 100 o drigolion a "saith o dafarndai, deg siop fwyd, Swyddfa Bost, Barics Gwarchodlu [ac] Ysgol Genedlaethol ".[15] Nododd hefyd fod tua 60 o ddynion yn cael eu cyflogi gan fwynglawdd ffosffad a bod Cill Fhionnúrach yn "bentref pwysig iawn ar gyfer ffeiriau gwartheg a defaid".[15]

Plwyf eglwysig golygu

Plwyf Protestanaidd golygu

Ym 1837, mabwysiadwyd rhan corff yr eglwys gadeiriol i'w defnyddio fel eglwys blwyf Protestannaidd Kilfenora.[16] Mae'n dal i gael ei ddefnyddio ar gyfer addoliad achlysurol.

Plwyf Catholig golygu

Yn yr Eglwys Gatholig Rufeinig, mae'r plwyf eglwysig wedi'i uno â phlwyf sifil Kiltoraght. Mae dwy eglwys yn y plwyf hwn: St. Fachtna (yn Kilfenora) a St Attracta (Kiltoraght).[7]

Gweler hefyd golygu

  • Deon Cill Fhionnúrach
  • Rhestr o abatai a phriordai Gweriniaeth Iwerddon (Sir Clare)
  • Rhestr o drefi a phentrefi yn Iwerddon

Cyfeiriadau golygu

  1. ↑ 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 Korff, Anne (1988). The Burren: Kilfenora - A Ramblers Guide and Map. Tir Eolas. ISSN 0790-8911.
  2. ↑ Placenames Database of Ireland - Kilfenora civil parish
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 "Kilfernora Historical Background". Clare Library. Cyrchwyd 14 Ionawr 2014.
  4. ↑ "Census 2011". CSO. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 October 2013. Cyrchwyd 14 Ionawr 2014.
  5. ↑ "Census 2011 – Population Classified by Area Table 5 Population of towns ordered by county and size, 2006 and 2011" (PDF). CSO. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2016-03-04. Cyrchwyd 14 Ionawr 2014.
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 Cunningham, George (1980). Burren Journey West. Shannonside Mid Western Regional Tourism Organisation. ISBN 0-9503080-2-1.
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8 "Kilfenora Places of Interest". Clare Library. Cyrchwyd 14 Ionawr 2014.
  8. ↑ "In the name of the fathers". 3 March 2008. Cyrchwyd 14 Ionawr 2014.
  9. ↑ "National Inventory of Architectural Heritage: Kilfenora Cathedral". Department of Arts, Heritage and the Gaeltacht. Cyrchwyd 14 Ionawr 2014.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 "Kilfenora Architectural Conservation Area". Clare County Council. 2005. Cyrchwyd 14 Ionawr 2014.
  11. ↑ 11.0 11.1 11.2 Cunningham, George (1978). Burren Journey. Shannonside Mid Western Regional Tourism Organisation.
  12. ↑ Waddell, John (2001), "The First People - the Prehistoric Burren", in O'Connell, J.W.; Korff, The Book of the Burren, Tir Eolas, pp. 59–76
  13. ↑ "Burren Centre". Burren Centre. Cyrchwyd 14 Ionawr 2014.
  14. ↑ Cotton, Henry (1851). The Province of Munster. Fasti Ecclesiae Hiberniae: The Succession of the Prelates and Members of the Cathedral Bodies of Ireland. 1 (arg. 2nd). Dublin: Hodges and Smith. t. 500.
  15. ↑ 15.0 15.1 "I.T.A. Topographical and General Survey 1942/3". Clare Library. Cyrchwyd 14 Ionawr 2014.
  16. ↑ Church of Ireland - Kilfenora parish

Dolenni allanol golygu

Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Kilfenora&oldid=12638000"