|
[[Delwedd:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei, 1636.jpg|bawd|[[Galileo]]: tad gwyddoniaeth fodern yn ôl llawer.]]
[[File:Estudiante INTEC.jpg|bawd|Gwyddonydd wrth ei gwaith]]
System o wybodaeth a dealltwriaeth o'r byd ffisegol, sy'n defnyddio dulliau a ellir eu gwirio yw '''Gwyddoniaethgwyddoniaeth'''. Yn benodol, mae'n cyfeirio at system o ganfod gwybodaeth sy'n seiliedig ar empiriaeth, arbrofi, a methodolegol rheysmegol ac at y corff o wybodaeth y mae pobl wedi'u casglu trwy ymchwil o'r fath. [[Athroniaeth gwyddoniaeth]] yw astudiaeth haniaethol o natur a chyfiawnhâd gwybodaeth wyddonol.
Mynna [[rhestr Cymry|gwyddonwyr]] bod yn rhaid i ymchwil wyddonol ufuddhau i'r [[dull gwyddonol]], gan egluro digwyddiadau yn nhermau achosion naturiol, a gwrthod syniadau goruwchnaturiol na ellir ei brofi. Hynny yw, nid lle gwyddoniaeth ydy gofyn 'Oes na Dduw?'
Dosberthir meysydd gwyddoniaeth yn ddau brif grŵp: [[gwyddoniaeth naturiol|gwyddorau naturiol]], a [[gwyddoniaeth cymdeithasol|gwyddorau cymdeithasol]].
Mae [[Mathemateg]] yn arf hanfodol i'r gwyddonydd, ac mae Mathemateg yn debyg (ac yn rhan o) Wyddoniaeth gan ei bod yn astudiaeth drwyadl a rhesymegol o bynciau megis rhif, maint, strwythur, gofod, a newid. Fodd bynnag, ni ellir ystyried Mathemateg yn Wyddoniaeth bur, gan fod y dull mathemategol yn gwbl wahanol i'r dull gwyddonol.
== Gwyddoniaeth Naturiolnaturiol ==
{{prif|Gwyddoniaeth naturiol}}
Ystyr draddodiadol Gwyddoniaeth Naturiol yw astudiaeth o agweddau di-ddynol y byd. Fel casgliad, gwahaniaethwyd y gwyddoniaethau naturiol oddi wrth diwinyddiaeth a'r gwyddoniaethau cymdeithasol ar un llaw, a'r celfyddydau a dyniaethau ar y llaw arall.
== Gwyddoniaeth Burbur ==
{{prif|Gwyddoniaeth bur}}
Cangen o wyddoniaeth sy'n disgrifio'r gwrthrychau a'r grymoedd mwyaf gwaelodol a sylfaenol ynghyd â'r berthynas rhyngddynt a'r deddfau sy'n eu llywodraethu fel y gellir dweud fod pob ffenomen naturiol yn deillio ohonynt yw gwyddoniaeth bur neu wyddoniaeth waelodol (Saesneg: fundamental science).
*[[== Gwyddoniaeth bur]]gymhwysol ==▼==Cymru==
*[[{{prif|Gwyddoniaeth naturiol]]gymhwysol}}▼:''Gweler hefyd: [http://cy.wikipedia.org/wiki/Rhestr_Cymry#Gwyddonwyr Rhestr Gwyddonwyr o Gymru]
Defnyddio gwybodaeth wyddonol a'i chymhwyso i broblemau ymarferol yw gwyddoniaeth gymhwysol.
[[Delwedd:William Jones, the Mathematician.jpg|bawd|[[William Jones (mathemategydd)]]; y cyntaf i ddefnyddio'r symbol {{pi}} ({{IPAc-en|p|aɪ}}).]]
Cyfranodd llawer iawn o [[Rhestr Cymry|wyddonwyr o Gymry]] at wyddoniaeth dros y 400 mlynedd diwethaf, gan gynnwys dau enillydd y wobr Nobel: [[Brian David Josephson]] (g. 1940) a [[Bertrand Russell]] ((18 Mai 1872 – 2 Chwefror 1970), y biolegydd [[Alfred Russel Wallace]] a'r economegydd [[Clive W. J. Granger]] (g. 1934). [[Robert Recorde]] (1510 - 1558) o [[Dinbych-y-pysgod|Ddinbych-y-pysgod]] a greodd symbol yr hafaliad (=) ac [[William Jones (mathemategydd)|William Jones]] (1675 - 1749) oedd y cyntaf i ddefnyddio'r symbol {{pi}} ({{IPAc-en|p|aɪ}}) i gynrychioli cymhareb y [[cylchedd]] i'r [[diamedr]] yn 1796.
{{* [[Gwyddorau cymdeithas }}]]▼
* [[Gwyddorau daear]]
===Gwyddonwyr benywaidd o Gymru===
* [[Gwyddor iechyd]]
Ymhlith gwyddonwyr benywaidd o Gymru mae:<ref>[http://chwaraeteg.com/women-in-science-in-wales/ www.chwaraeteg.com;] adalwyd 13 Mehefin 2014</ref>
* [[System Ryngwladol o Unedau]] ▼
*[[Lucy Thomas]] (1781-1847): Fe'i gelwir yn "Fam diwydiant glo Cymru". Gyda'i gŵr Robert Thomas a'i mab William, sefydlodd system i [[Diwydiant glo Cymru|fasnachu glo Cymru]] yn Llundain.
*Dr [[Martha Hughes Cannon]] (1857-1932): fe'i ganwyd yn [[Llandudno]] a daeth yn [[ffisegydd]] a [[Suffragette]] amlwg yn [[Unol Daleithiau America]]. Ceir cerflun wyth troedfedd yn [[Utah]] i'w choffâu.
*Yr Athro [[Gwendolen Rees]] FRS (1906-1994): [[swoleg]]ydd a'r arbenigwraig mwyaf blaenllaw ym maes [[mwydyn|mwydod]] parasytic. Ym 1971 fe'i hetholwyd yn Gymrawd o'r [[Cymdeithas Frenhinol|Gymdeithas Frenhinol]]: y Cymro neu Gymraes cyntaf.
*Yr Athro [[Tavi Murray]]. yn y [[Mwmbwls]] mae Tavi'n byw ac mae'n arbenigwraig ar fforio pegynol (''polar explorer'') ac yn [[rhewlif|rhewlifwraig]]. Mae wedi gwneud ymchwil trylwyr iawn i fewn i effaith rhewlifoedd yn ymdoddi ac yn codi lefel y môr.
*[[Beti Williams]] MBE: cyn-Gyfarwyddwr IT Cymru. Dros y blynyddoed bu'n flaenllaw iawn yn ysbrydoli pobl ifanc i ymgymryd a gyrfa mewn [[technoleg]] a [[cyfrifiadureg|chyfrifiadureg]].
*Yr Athro [[Karen Holford]]: peiriannydd a ffisegydd siartredig sydd wedi arwain ymchwil i gynllunio ceir e.e. Jaguar, Rover a BMW. Mae wedi derbyn nifer o wobrau am ei gwaith dros y blynyddoedd gan gynnwys gwobr yr Academi Brenhinol yn 2002 a Chymraes y Flwyddyn yn 2006.
*Yr Athro [[Meena Upadhyaya]]: [[geneteg]]ydd meddygol sydd wedi ennill clod rhyngwladol. Mae ei gwaith yn cynnwys ymchwilio i wella bywydau pobl sydd a chyflwr meddygol etifeddol enbyd. Yn 2011 sefydlodd Upadhyaya Wobrau ar gyfer Asiaid am Gyflawni gwaith Gwyddonol.
===Bioamrywiaeth ac Iechyd===
Mae'r sector [[bioamrywiaeth]] ac [[iechyd]] yn un bwysig yng Nghymru, sy'n un o ardaloedd mwyaf blaenllaw [[Ewrop]] gyda dros 250 o gwmniau wedi'u lleoli yno.<ref>Cymru'n Llwyddo gan Lywodraeth y Cynulliad; ISBN 978 7504 5146 8; WAG10-10868; Rhagfyr 2010.</ref> Ceir sawl disgyblaeth yn y sector sy'n deillio o'r prifysgolion: [[meddygaeth]], [[electroneg]], [[cemeg]] a [[cyfrifiadureg|chyfrifiadureg]]. Datblygir cyffuriau newydd gan [[Ysgol Fferylliaeth Cymru]] ble mae [[moleciwl|molecylau]] bach a mawr sy'n seiliedig ar [[polymer|bolymerau]] yn cael eu dyfeisio a'u gwerthuso er mwyn trin clefydau fel [[canser]], [[heintiau firol]] a [[bacteria|bacteriol]] a chlefydau trofanol.
Ymhlith y cyrff blaenllaw byd-eang y mae Uned Ymchwil Trin Briwiau, Prifysgol Caerdydd sy'n arbenogo mewn briwiau megis [[wlser]]au a daw 5 prifysgol at ei gilydd yn y Sefydliad Peirianneg ac Atgyweirio Meinwe. Mae TrichoTech, sydd wedi'i sefydlu yng Nghaerdydd, wedi dyfeisio offer i ganfod pa gyffuriau y bu pobl yn eu cymeryd drwy ddefnyddio samplau o'u gwallt.<ref>[http://www.concateno.com/trichotech/] Gwefan TrichoTech; ''Concateno TrichoTech, the Family Law and Child Protection division of Concateno''; adalwyd 27/12/2012</ref> Defnyddir [[cynrhon]] gwyrdd yn ne Cymru i drin wlserau a briwiau eraill ac fe'u defnyddir drwy Ewrop. Defnyddir protocol yr Athro [[Archie Cochrane]], Caerdydd fel safon fyd-eang ar gyfer gwerthuso cyffuriau ac mae Canolfan Delweddu Ymchwil yr Ymennydd (CUBRIC), Prifysgol Caerdydd yn un o'r cyntaf drwy wledydd Prydain i gyfuno technolegau diweddaraf o sganio'r ymennydd.
Un o [[patholeg|batholegwyr]] mwyaf blaenllaw'r byd ydy Syr [[Bernard Knight]], sydd wedi cynnal dros 25,000 post mortem.<ref>Cymru'n Llwyddo gan Lywodraeth y Cynulliad; ISBN 978 7504 5146 8; WAG10-10868; Rhagfyr 2010; tudalen 8.</ref>
===Adeiledd===
Bu Cymru ar y blaen o ran adeiladu pontydd ac adeiladau eraill drwy'r defnydd helaeth o garreg a [[haearn bwrw]]. Yr enghraifft gynharaf drwy'r DU o bont ffordd a gynhaliwyd gan geblau yw honno sy'n croesi [[Afon Wysg]] yn Stryd George yng [[Casnewydd|Nghasnewydd]]; cwbwlhawyd [[pont grog]] haearn gynta'r byd yn 1826 gan [[Thomas Telford]] sef [[Pont y Borth]]. Cododd Telford [[Traphont Pontcysyllte|draphont]] yr un mor enwog yn 1805 ac sy'n garreg filltir yn hanes [[camlas|camlesi]], a hynny dros Ddyffryn Dyfrdwy ym Mhontcysyllte rhwng pentrefi [[Trefor, Wrecsam|Trefor]] a [[Froncysyllte]], i'r dwyrain o [[Llangollen|Langollen]].
===Telegyfathrebu a Thechnoleg Gwybodaeth===
[[File:Hughes telegraph.jpg|bawd|Teledeipiadur [[David Edward Hughes]]; gwnaed gan Siemens und Halske, yr Almaen gyda phellter o 300-400 km. Amgueddfa (Muzeum Techniki).]]
Gwyddonydd a dyfeisydd cynnar oedd [[David Edward Hughes]] ([[16 Mai]] [[1831]] – [[22 Ionawr]] [[1900]]) o'r [[Bala]] a ddyfeisiodd y teledeipiadur (neu'r ''telegraph'') yn [[1855]] a'r meicroffon yn [[1878]]. Bu Cymru'n flaenllaw iawn yn y sector telegyfathrebu o hynny hyd at waith cyfoes ar y rhyngrwyd gan [[Donald Watts Davies]] a arloesodd drwy rannu data digidol yn "becynnau" yn y Labordy Ffisegol Cenedlaethol yn y 1960au. Yn 1911 gwnaed trosglwyddiad [[ffôn radio]] cyntaf'r byd o'r awyr i'r ddaear gan [[Harry Grindell Matthews]] yn [[Trelái|Nhrelái]]. Yn ystod yr [[Ail Ryfel Byd]], datblygwyd [[Radar]] i'w defnyddio yn yr awyr gan [[Edward George Bowen]] [[CBE]] (1911–1991).
Ceir 9 Technium yng Nghymru ac neilltuwyd dwy ohonynt ar gyfer y sector telegyfathrebu: Technium Digidol Abertawe (technoleg amlgyfrwng, [[animeiddio]], [[e-ddysgu]] ayb) a Thechnium OpTIC yn [[Llanelwy]] sy'n gyfrifol am [[optroneg]].
Trosglwyddwyd tonnau radio dros ddŵr am y tro cyntaf erioed gan [[Gugliemo Marconi]] rhwng [[Larnog]] ac [[Ynys Echni]] yn y [[Môr Hafren]] ym 1867.
===Ynni===
Mae Cymru wastad wedi bod yn gyfoethog o ran deunyddiau crai ynni naturiol a chynaladwy gyda llawer o [[tanwydd|danwyddau]] ffosil megis glo a nwy o dan y môr - a cheir mwy na digon o law a gwynt! Mae Cymru'n arwain yn y maes hwn yn ôl llawer<ref>Cymru'n Llwyddo gan Lywodraeth y Cynulliad; ISBN 978 7504 5146 8; WAG10-10868; Rhagfyr 2010; tudalen 31.</ref> e.e. mae [[fferm wynt]] [[Gwynt y Môr]] ger [[y Rhyl]] ar fin cynhyrchu 750 MW o [[trydan|drydan]] sy'n ei gwneud yr ail fwyaf yn y byd yn 1914. Bu glo Cymru'n troi [[tyrbein]]i stêm llongau a threnau am ganrifoedd a cheir aceri o goed a phlanhigion eraill sydd wedi'u defnyddio drwy'r oesau i greu ynni.
Defnyddiwyd y môr a'i lanw i droi melin ŷd yng [[Caeriw|Nghaeriw]] yn y 16eg ganrif a chafodd y [[batri nwy]] cyntaf (sef rhagflaenydd i'r [[cell danwydd|gell danwydd]]) ei datblygu yng nghanol y 19eg ganrif gan [[William Robert Grove]] ([[11 Gorffennaf]] [[1811]] – [[1 Awst]] [[1896]]) o Abertawe. Ym 1974 agorwyd [[Gorsaf Bŵer Dinorwig]] ar gost o £425 million; dyma orsaf storio a phwmpio dŵr mwya'r byd.
Mae cwmni Enfis, hefyd o Abertawe, wedi datblygu araeau golau sy'n trosglwyddo golau pwer uchel iawn ac maent wedi creu pecyn [[LED]] disgleiriaf y byd. Yn Hydref 2008 agorwyd canolfan ymchwil i [[ynni hydrogen]] ac ym [[Porth Talbot|Mhorth Talbot]] cychwynwyd ar y gwaith llosgi sglodion pren mwya'r byd<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/uk-wales-south-west-wales-19542279] Gwefan Saesneg y BBC; ''Port Talbot biomass energy plant faces wait on pellets bid''; 11 Medi 2012; adalwyd 27 Rhagfyr 2012</ref> ar gost o £400 miliwn.
Ym 1921 agorwyd y [[purfa olew|burfa olew]] fawr gyntaf yng ngwledydd Prydain yn [[Llandarcy]] ac yn [[Aberdaugleddau]] ceir un o'r prosiectau [[hydrocarbon]] mwyaf yn Ewrop: sef mewnforio ac ailnwyeiddio [[Nwy Naturiol Hylifedig]].
Mae dau gwmni yng Nghymru'n arloesi mewn [[paneli solar]] mwy effeithiol: G24 o Gaerdydd a Technium OpTIC a Phrifysgol Glyndŵr yn Llanelwy.
===Peirianneg===
Datblygodd y sector peirianneg yng Nghymru yn bennaf o'r gwaith glo, haearn a dur ac mae yno draddodiad hir o arloesi yn y sector hon e.e. rholio cledrau ar gyfer [[rheilffyrdd]], cynhyrchu [[tunplat]] a chaenau ac aloeon arbenigol. Crewyd cadwynau holl longau "Llynges Frenhinol" y DU rhwng yr 1980au a'r [[Rhyfel Byd Cyntaf]] gan [[Brown Lenox]] o [[Pontypridd|Bontypridd]]. Dyma'r cwmni a wnaeth gadwynau enfawr [[llong ager]] [[Brunel]] sef y Great Eastern a chadwynau ar gyfer Cunard gan gynnwys y [[QE2]].
Gwnaed camau breisio iawn gan Control Techniques Cyf yn y [[Drenewydd]] pan wnaed gyriant rheoli cyflymder motors trydan effeithiol.
===Yr amgylched a synhwyryddion===
Tom Parry Jones o Lion Laboratories yn y [[Barri]] yw dyfeisydd y synhwyrydd [[alcohol]] a ddefnyddir gan heddluoedd y byd ac ECHA Microbiology yw'r enw mwyaf ym maes mesur halogiad gan ficrobau mewn tanwydd awyren. Gwnaed cyfraniad amhrisiadwy gan Syr [[John Houghton]] i'r frwydr yn erbyn [[newid yn yr hinsawdd]]; roedd yn gyd-enillydd [[Gwobr Nobel]] 2007.
Technoleg sy'n seiliedig ar waith EnviroGene Cyf o [[Ystrad Mynach]] sydd yn ein galluogi heddiw i ddarganfod a dynodi llygredd ar draethau a ddyfrffyrdd. Efallai mai un o wyddonwyr mwyaf yr 20fed ganrif yw'r Dr [[Lyn Evans]] (ganed [[1945]]) a oedd yn gyfarwyddwr prosiect [[CERN]], ger [[Genefa]] yn y [[Swistir]], sef y posiect gwyddonol mwyaf a welodd y byd erioed; arloesodd gyda'r [[Gwrthdrawydd hadronnau mawr]].
===Deunyddiau===
Fel y dywedwyd eisioes mae Cymru'n gyfoethog o ddeunyddiau crai a hi am ganrifoedd oedd yn gyfrifol am osod prisiau'r byd ar ddeunyddiau e.e. glo yng Nghaerdydd, [[copr]] yn Abertawe, llechi yng ngogledd Cymru a thunplat yn Llanelli.<ref>Cymru'n Llwyddo gan Lywodraeth y Cynulliad; ISBN 978 7504 5146 8; WAG10-10868; Rhagfyr 2010; tudalen 47.</ref>
Datblygwyd dull o astudio wynebau [[grisial]] gan William Miller o [[Llanymddyfri|Lanymddyfri]] yng nghanol y 19eg ganrif a mabwysiadwyd y dull hwn fel safon drwy'r byd, safon a gaiff ei adnabod fel "Mynegeion Miller". Tua'r un cyfnod tyfodd Gwaith Copr Hafod, yng Nghwm Tawe, i fod y gweaith fwyaf o'i fath; y dyn y tu ôl i'r cyfan oedd [[Henry Hussey Vivian]]. Dechreuwyd rhoi [[cwrw]] mewn caniau dur tunplat ym [[Bragdy Felinfoel|Mragdy Felinfoel]] ym 1935 - y tro cyntaf i hyn gael ei wneud drwy'r byd.
Mae cwmni Richard Moorhead & Laing o [[Rhuthun|Ruthun]] wedi arloesi gyda dau ddeunydd cynaladwy: dunyddiau gwastraff swmpus yn lle [[sment]] sy'n arbed 20% i'r adeiladydd a'u defnydd o ganghennau [[helygen|coed helyg]] yn lle [[concrid]]. Caiff lliain concrit ei dreialu gan gwmni o Bontypridd ar gyfer llochesi argyfwng.
===Trafnidiaeth===
Pe bai'n fyw, byddai'r gwneuthurwr ceir ac awyrennwr [[Charles Stewart Rolls]] ([[27 Awst]] [[1877]] – [[12 Gorffennaf]] [[1910]]) o [[Trefynwy|Drefynwy]]'n ymfalchio yn y ffaith fod yng Nghymru ddau o weithfeydd awyrlongau mwya'r byd. Mae'r sector awyrofod wedi tyfu ers gwaith arloesol Rolls (sefydlydd y cwmni Rolls Royce): mae holl adenydd ar gyfer pob un o awyrennau [[Airbus]] wedi'u cynhyrchu ym [[Brychdyn|Mrychdyn]], ger [[Wrecsam]] ers 2002 pan ddechreuodd ar adenyddion yr A380.
Ym 1962 cychwynnwyd y gwasanaeth rheolaidd cyntaf yn y byd ar [[hofrenfad]] (neu long hofran) a hynny rhwng y [[Rhyl]] a [[Lerpwl]]. Ar yr un gwynt, cychwynwyd gwasanaeth rheolaidd cynta'r byd gan [[hofrennydd]] rhwng Caerdydd, Wrecsam a Lerpwl ym 1950.<ref>Cymru'n Llwyddo gan Lywodraeth y Cynulliad; ISBN 978 7504 5146 8; WAG10-10868; Rhagfyr 2010; tudalennau 53-55.</ref>
Yma hefyd, ym 1904, y gwnaed siwrnai [[trên]] cynta'r byd a hynny ym [[Merthyr Tudful]], diolch i [[Richard Trevithick]]. Mae Adran Peirianneg Sifil Prifysgol Abertawe'n torri tir newydd o ran cyflymder cerbyn tir. Maent wedi Car Uwchsonig Thrust drwy ddefnyddio uwchgyfrifiadur Cray a phrofwyd ei allu ym [[Pentwyn, Caerdydd|Mhentwyn]] ym 1997 pan gyrhaeddodd y car gyflymdra o 763mya.
==Cyfeiriadau==
{{cyfeiriadau}}
{{Wiciadur|{{lc:{{PAGENAME}}}}}} ▼▲*[[Gwyddoniaeth naturiol]]
▲*[[System Ryngwladol o Unedau]]
{{gwyddoniaeth naturiol categoriau}}
{{Gwyddoniaeth naturiol}}
▲{{Gwyddorau cymdeithas}}
▲{{Wiciadur|{{lc:{{PAGENAME}}}}}}
[[Categori:Gwyddoniaeth| ]]
| 