Ymerodraeth Mali: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Crëwyd tudalen newydd yn dechrau gyda 'Ymerodraeth yng Ngorllewin Affrica o tua 1235 – 1400 oedd '''Ymerodraeth Mali''' (Manding: ''Nyeni''<ref>Ki-Zerbo, Joseph: ''U...' |
Dim crynodeb golygu |
||
Llinell 1:
Ymerodraeth yng [[Gorllewin Affrica|Ngorllewin Affrica]] o tua 1235 – 1400 oedd '''Ymerodraeth Mali''' ([[Manding]]: ''Nyeni''<ref>Ki-Zerbo, Joseph: ''UNESCO General History of Africa, Vol. IV, Abridged Edition: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century'', p. 57. University of California Press, 1997.</ref> neu ''Niani''; hefyd '''Manden Kurufaba''' yn hanesyddol<ref name="Piga, Adriana page 265">Piga, Adriana: ''Islam et villes en Afriqa au sud du Sahara: Entre soufisme et fondamentalisme'', p. 265. KARTHALA Editions, 2003.</ref>). Sefydlwyd yr ymerodraeth gan [[Sundiata Keita]] a daeth yn adnabyddus am gyfoeth ei rheolwyr, yn enwedig [[Musa Keita]]. [[Ieithoedd Manding]] a oedd yn cael eu siarad trwy'r ymedrodraeth. Hi oedd yr ymerodraeth fwyaf yng Ngorllewin Affrica a chafodd ddylanwad enfawr ar ddiwylliant y rhanbarth drwy
Fe ddechreuodd yr ymerodraeth fel teyrnas fach Mandinka ar hyd [[Afon Niger]] o gwmpas tref [[Niani]], y dref yr enwir yr ymerodraeth ar ei hôl ym Manding. Yn ystod y 11eg a'r 12fed ganrifoedd, dechreuoedd ddatblygu fel ymerodraeth yn dilyn dirywiad [[Ymerodraeth Ghana]] yn y gogledd. Yn ystod y cyfnod hwn, symudodd y llwybrau masnach i'r de i'r [[safana]], gan symbylu
Wedi marwolaeth Sundiata Keita
Bu farw Ibn Khaldun yn 1406 ac ar ôl ei farwoldaeth ni chafwyd cofnod parhaus o'r digwyddiadau yn Ymerodraeth Mali wedyn. Gwyddys o [[Tarikh al-Sudan]] mai gwlad o gryn faint oedd Mali yn y 15fed ganrif. Cadarnhaodd y fforiwr o [[Gweriniaeth Fenis|Fenis]] [[Alvise Cadamosto]] a masnachwyr o [[Teyrnas Portiwgal|Bortiwgal]] fod pobloedd [[Afon Gambia]] yn dal dan law ''mansa'' Mali.<ref name=":2">{{Cite book|url=https://books.google.co.uk/books?id=zf6xAAAAQBAJ&pg=PA203|title=Historical Dictionary of Mali|last=Imperato|first=Pascal James|last2=Imperato|first2=Gavin H.|date=2008-04-25|publisher=Scarecrow Press|year=|isbn=9780810864023|location=|pages=203|language=en}}</ref> Ymwelodd Leo Africanus â'r ardal ar ddechrau'r 16eg ganrif ac mae ei ddisgrifiadau o'r tiriogaethau yn dangos bod y deyrnas yn un sylweddol o hyd. Er hynny, o 1507 ymlaen, roedd gwledydd cyfagos megis Diara, Fulo Fawr ac Ymerodraeth y Songhay yn dechrau erydu tiroedd pell Mali. Yn 1542, goresgynnodd pobl y Songhay y brifddinas Niani ond ni lwyddasant i oresgyn yr ymerodraeth gyfan. Yn ystod y 17eg ganrif, roedd Ymerodraeth Mali yn wynebu cyrchoedd gan Ymerodraeth Bamana. Wedi i [[Mama Maghan|Mansa Mama Maghan]] fethu â goresgyn Bamana, anrheithiodd Bamana Nianai a'i llosgi ac fe chwalodd Ymerodraeth Mali yn gyflym iawn wedi hyn. Cymerodd unbenaethau annibynnol le'r ymerodraeth a chilio gwnaeth y Keita i dref [[Kangaba]] lle yr oeddent yn parhau fel unbeniaid taleithiol.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.uk/books?id=zf6xAAAAQBAJ&pg=PA204|title=Historical Dictionary of Mali|last=Imperato|first=Pascal James|last2=Imperato|first2=Gavin H.|date=2008-04-25|publisher=Scarecrow Press|year=|isbn=9780810864023|location=|pages=204|language=en}}</ref>
▲Fe ddechreuodd yr ymerodraeth fel teyrnas fach Mandinka ar hyd [[Afon Niger]] o gwmpas tref [[Niani]], y dref yr enwir yr ymerodraeth ar ei hôl ym Manding. Yn ystod y 11eg a'r 12fed ganrifoedd, dechreuoedd ddatblygu fel ymerodraeth yn dilyn dirywiad [[Ymerodraeth Ghana]] yn y gogledd. Yn ystod y cyfnod hwn, symudodd y llwybrau masnach i'r de i'r [[safana]], gan symbylu teithiau i dyfu. Mae hanes cynnar Ymerodraeth Mali, cyn y 13eg ganrif, yn aneglur oherwydd nifer o gofnodion gan groniclwyr Arabaidd a thraddodiadwyr llafar sydd yn amwys ac yn groes i'w gilydd. Sundiata Keita (tua 1214 – tua 1255) yw'r rheolwr cyntaf y mae gwybodaeth ysgrifenedig manwl gywir amdano, gan Ibn Khaldun. Rhyfelwr-dywysog oedd Sundiata Keita, o frenhinllin Keita, a galwyd arno i ryddhau pobl Mali oddi wrth reolaeth brenin [[Ymerodraeth Sosso]], [[Soumaoro Kanté]]. Rhoddodd goresgyniad Sosso yn tua 1235 fynediad i'r llwybrau masnach traws-Saharaidd i Ymerodraeth Mali.
▲Wedi marwolaeth Sundiata Keita yn tua 1255, cafodd brenhinoedd Mali y teitl ''mansa''.<ref name=":1" /> Aeth nai Sundiata, Mansa Musa, ar bererindod yr [[Hajj]] i [[Mecca]] yn ystod teyrnasiad Swltan Mamlwc [[Baibars]] (teyrnasiad 1260–1277). Yn dilyn cyfres o drawsfeddiannu gorsedd Mali, tua'r flwyddyn 1285, daeth [[Sakoura]], cyn-gaethwas yn y llys brenhinol, yn ymerawdwr ac yn un o'i rheolwyr mwyaf grymus, gan estyn tiriogaeth Mali yn helaeth. Gwnaeth bererindod i Mecca yn ystod teyrnasiad Sultan Mamlwc [[An-Nasir Muhammad]] (teyrnasiad 1298–1308). Ar ôl dychwelyd a marw, aeth yr orsedd yn ôl i ddisgynyddion Sundiata Keita. Wedi teyrnasiad tri ymerawdwr arall, Musa Keita a ddaeth yn ymerawdwr tua 1312. Gwnaeth ef bererindod enwog i Mecca o 1324 hyd 1326. Rhoddodd gymaint o roddion i Aifft y Mamlwciad a gwariodd gymaint o aur, fe ddibriswyd gwerth aur yn ei sgil a daeth yn enwog y tu hwnt i ffiniau Mali. Yn 1337, fe'i holynwyd gan ei fab [[Maghan I]], a ddiorseddwyd gan ei ewythr [[Suleyman (mansa)|Suleyman]]. Yn ystod teyrnasiad Suleyman yr ymwelodd Ibn Battuta â Mali.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.uk/books?id=zf6xAAAAQBAJ&pg=PA202|title=Historical Dictionary of Mali|last=Imperato|first=Pascal James|last2=Imperato|first2=Gavin H.|date=2008-04-25|publisher=Scarecrow Press|year=|isbn=9780810864023|location=|pages=202|language=en}}</ref> Dilynwyd y cyfnod hwn gan nifer o ymerawdwyr gweinion, gwrthdaro a diffyg undod ym Mali.
== Cyfeiriadau ==
<references />
[[Categori:Mali]]
[[Categori:Ymerodraethau]]
| |||