Carchar Biwmares

Hen garchar ym Miwmares, Ynys Môn, yw Carchar Biwmares. Er nad yw'n cael ei ddefnyddio bellach nid yw'r adeilad wedi newid llawer a mae nawr yn amgueddfa sydd ar agor i ymwelwyr, gyda tua 30,000 yn ymweld bob blwyddyn.

Carchar Biwmares

Math	carchar
Sefydlwyd	1974
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Ardaloedd Cadwriaeth Biwmares
Lleoliad	Biwmares
Sir	Cymuned Biwmares
Gwlad	Cymru
Uwch y môr	9.8 metr
Cyfesurynnau	53.2633°N 4.09509°W
Statws treftadaeth	adeilad rhestredig Gradd I
Manylion
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Hanes

Cynlluniwyd y carchar gan Joseph Hansom ac Edward Welch, ac fe'i hadeiladwyd yn 1829. Fe'i ehangwyd yn 1867 i ddal tua 30 carcharor ond fe gaeodd gwta 11 mlynedd yn ddiweddarach. Defnyddiwyd yr adeilad fel gorsaf heddlu tan y 1950au pan ddaeth, yn rhyfedd, yn glinig i blant cyn dod yn amgueddfa yn 1974. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd roedd seiren cyrch awyr y dre wedi ei osod yn y carchar ac roedd yn ei le yn ystod y Rhyfel Oer i rybuddio yn erbyn ymosodiadau niwclear. Nid yw capel y carchar yn rhan o'r adeiladau gwreiddiol, ac fe ddaeth y seddi a'r pulpud o gapel arall ar yr ynys, oedd yn cael ei adnewyddu. Mae'n bosib dweud nad oedd y seddi yn rhai gwreiddiol am fod trefn y rhifo yn anghywir ac nid yw'r seddi wedi eu clymu i'r llawr.

Gallai cyfundrefn y carchar edrych yn filain i ymwelydd o'r oes hon, ond yn ei ddydd roedd yn cael ei ystyried yn drefn fwy dyngarol na carchardai blaenorol. Er hynny, roedd carcharorion yn cael eu cadw mewn trefn gyda chadwyni, chwipio ac arwahanu mewn celloedd tywyll am hyd at dri diwrnod. Mae gan y carchar un o'r melinau traed olaf ym Mhrydain sy'n dal i weithio. Mae'r felin draed yn Biwmares yn anarferol am ei fod yn arfer pwmpio dŵr i ben yr adeilad ar gyfer ei ddefnyddio yn y celloedd, felly er bod y carcharorion yn cael eu gorfodi i weithio, roedd rheswm da dros wneud hynny.

Dienyddiadau

Dim ond dau achos o grogi a ddigwyddodd ym Miwmares. Yr achos cyntaf oedd William Griffith, yn 1830, am ymgais i lofruddio ei wraig gyntaf. Fe ymatebodd yn wael i'r newyddion ei fod am grogi ac ar ddiwrnod y dienyddiad, ceisiodd atal y swyddogion rhag agor drws ei gell. Yn y diwedd fe orfodwyd y drws ar agor ac roedd yn rhaid ei hanner lusgo a hanner gario i'r grocbren.

Yr ail achos, a'r olaf, oedd Richard Rowlands yn 1862, ar ôl iddo ei gael yn euog o lofruddio ei dad yng nghyfraith. Fe brotestiodd ei fod yn ddieuog hyd at y foment olaf a'r chwedl yw ei fod wedi melltithio cloc yr eglwys o'r crocbren, gan ddweud y byddai pedwar wyneb y cloc byth yn dangos yr un amser eto, os oedd yn ddieuog. Roedd hyn yn wir am gyfnod, er mai'r esboniad rhesymegol am hyn oedd bod gwynt yn taro'r wyneb deheuol.

Claddwyd y ddau ddyn tu fewn muriau'r carchar mewn pydew calch, er nad yw'r union leoliad yn hysbys. Mae'r rhybedi metel oedd yn dal y grocbren yn ei le, ynghyd â'r ddau ddrws yr oedd y dyn dan gondemniad yn cerdded trwyddo yn gallu cael ei gweld o'r stryd tu allan i furiau'r carchar.

Diangfeydd

Dim ond un achos o garcharor yn dianc a gafwyd trwy gydol hanes y carchar. Fe ddihangodd y carcharor, John Morris, ar 7 Ionawr 1859, gan ddefnyddio rhaff yr oedd wedi dwyn wrth weithio gydag e. Er ei fod wedi torri ei goes wrth ddianc fe lwyddodd i ddianc o'r dref, cyn cael ei ddal eto.

Ysbrydion honedig

Fe ymwelodd y gyfres deledu Most Haunted y carchar ar gyfer sioe a ddarlledwyd ar 17 Ionawr 2007 i ymchwilio i chwedlau am fwganod honedig yn yr adeilad.

Dolenni allanol

• Carchar Biwmares Archifwyd 2016-08-12 yn y Peiriant Wayback - Gwybodaeth i ymwelwyr o wefan Croeso Môn