Jabaliya

Gwersyll ffoaduriaid Palesteinaidd yng ngogledd Llain Gaza yw Jabaliya. Mae'r gwersyll, sy'n dref sylweddol, yn gorwedd i'r gogledd o ddinas Gaza, rhwng y ddinas hwnnw a'r ffin gydag Israel. Amcangyfrifir fod tua 100,000 o bobl yn byw yno neu yn ei gyffiniau.

Jabaliya

Rhan o Jabaliya yn dilyn yr ymosodiad gan Israel
Math	dinas
Poblogaeth	82,877
Cylchfa amser	UTC+2, UTC+03:00
Daearyddiaeth
Sir	Llywodraethiaeth Gogledd Gaza
Gwlad	Palesteina
Arwynebedd	25 km²
Uwch y môr	40 metr
Cyfesurynnau	31.5281°N 34.4831°E
Cod post	00972
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Rhyfel 2008-2009

Rhan o Jabaliya yn dilyn yr ymosodiad gan Israel

Dioddefodd Jabaliya yn drwm pan ymosododd Israel ar dir Gaza ar noson y 3ydd o Ionawr 2009 a'r diwrnod wedyn. Erbyn bore'r 4ydd o Ionawr roedd miloedd o'r trigolion yn ffoi i geisio lloches yn ninas Gaza. Ar y 5ed o Ionawr cafwyd adroddiad fod Ysbyty al-Awda yn Jabaliya wedi cael ei daro gan ddau fom Israelaidd a ffrwydrodd o flaen y fynedfa gan ei ddifrodi. Roedd ambiwlansus yn dod â phobl anafiedig pan ddigwyddodd hynny.

Yn y prynhawn ar y 6ed o Ionawr 2009, adroddwyd fod un o ysgolion y Cenhedloedd Unedig yn Jabaliya a oedd yn cael ei defnyddio fel lloches i ffoaduriaid wedi cael ei bomio gan fyddin Israel. Lladdwyd o leiaf 40 o sifiliaid yn Ysgol Al Fakhara. Nododd llefarydd ar ran UNRWA fod baneri'r Cenhedloedd Unedig yn hedfan uwchben yr ysgol a bod ei lleoliad manwl wedi'i rhoi i'r Israeliaid er mwyn osgoi digwyddiad o'r fath. Claddwyd y lladdedigion gan eu teuluoedd mewn angladd mawr ar y 7fed o Ionawr, yn ystod y cadoediad 3 awr a drefnwyd, wrth i'r cyfanswm o Balesteiniaid a laddwyd ers dechrau'r rhyfel gyrraedd dros 700 gyda tua 2900 wedi'u hanafu.

Archeoleg

Cafwyd hyd i fynwent Cristnogol, fawr yn dyddio o'r 8g ger Jabalia. Mae'r crefftwaith yn dangos bod y gymuned Gristnogol yn Gaza yn dal i fodoli i raddau helaeth yn y cyfnod Islamaidd cynnar o reolaeth, ym Mhalestina. Mae olion y palmant a arbedwyd gan yr eiconoclastau yn dangos darluniau o helfa adar ac anifeiliaid gwyllt, a golygfeydd gwledig. Dyddiwyd yr eiconoclastau, i rywbryd ar ôl 750, sy'n gwneud y fynwent yn gysylltiedig â cheidwadwyr Abbasid.

Wrth weithio ar Ffordd Salah al-Din, canfuwyd olion mynachlog o'r cyfnod Bysantaidd ar ddamwain. Cloddiwyd y safle gan Adran Hynafiaethau Palestina. Nawr mae mosaigs Bysantaidd syfrdanol y fynachlog wedi'u gorchuddio â thywod i'w cysgodi rhag erydiad a achosir gan effaith uniongyrchol glaw'r gaeaf. Mae cerameg Bysantaidd hefyd wedi'i ddarganfod.

Hanes

Yr Oesoedd Canol

Roedd Jabalia yn adnabyddus am ei bridd ffrwythlon a'i goed sitrws. Rheolodd y Llywodraethwr Mamluk Gaza Sanjar al-Jawli dros yr ardal ar ddechrau'r 14g a gwaddolodd rhan o dir Jabalia i'r Mosg al-Shamah ac yna, fe'i adeiladodd. Yn Jabalia mae canoloesol Mosg Omari hefyd. Dim ond y portico a'r minaret sydd ar ôl, bellach. Mae gweddill y mosg yn fodern. Mae'r portico'n cynnwys tair arcêd wedi'u cefnogi gan bedair colofn garreg. Mae gan yr arcedau fwâu pigfain ac mae'r portico wedi'i orchuddio gan fwau croes.

Cyfnod Otomanaidd

Wedi'i hymgorffori yn yr Ymerodraeth Otomanaidd ym 1517 (â'r cyfan o Balestina), ymddangosodd Jabalia yng nghofrestrau treth 1596 fel pe bai yn ardal Nahiya o Gaza. Roedd ganddi boblogaeth o 331 o aelwydydd, pob un yn Fwslim, a dalodd drethi ar wenith, haidd, caeau gwinwydd a choed ffrwythau; cyfanswm o 37,640 akçe. Aeth 2/3 o'r refeniw i waqf (math o dreth Fwslimaidd).

Yn 1838, nododd Edward Robinson fod Jebalia yn bentref Mwslimaidd, wedi'i leoli yn ardal Gaza.

Ym 1863, darganfu’r fforiwr Ffrengig Victor Guérin yn y mosg a'r ffynnon darnau o golofnau. Yn 1870 roedd gan y pentref boblogaeth o 828, a 254 o dai, er bod y cyfrif poblogaeth yn cynnwys dynion yn unig.

Yn Arolwg 1883 gan Gronfa Archwilio Palesteina, disgrifiwyd Jabalia fel pentref mawr a godwyd o friciau mwd, gyda gerddi a ffynnon yn y gogledd-orllewin. Roedd ganddo fosg o'r enw Jamia Abu Berjas.

Oes Mandad Prydain

Yng nghyfrifiad 1922 o Balesteina a gynhaliwyd gan awdurdodau Mandad Prydain, roedd gan Jabalia boblogaeth o 1,775 o drigolion, pob un yn Fwslim; cynyddodd hyn yng nghyfrifiad 1931 i 2,425, pob un yn Fwslim o hyd, mewn 631 o dai.

Jabalia 1931 1: 20,000

Jabalia 1945 1: 250,000

Ôl-1948

Yn ystod misoedd cynnar yr Intifada Cyntaf ar 27 Mawrth 1989 curwyd Fares S'aid Falcha, dyn 50 oed, gan filwyr Israel a bu farw 3 wythnos yn ddiweddarach yn Ysbyty Makassed. Lluniwyd adroddiad gan Heddlu Milwrol Israel a throsglwyddwyd y manylion i'r Prif Erlynydd Milwrol.

Demograffeg

Mae gan Jabalia gyfradd uwch na'r cyfartaledd o enedigaethau Pseudohermaphroditism gwrywaidd, lle mae gan yr unigolyn geilliau ac organau rhywiol benywaidd.

Mae Jehad Abudaia, pediatregydd ac wrolegydd o Ganada-Palesteina, wedi awgrymu bod cydberthynas rhwng priodasau cefndryd yn cyfrif am y genedigaethau hyn. Yn Llain Gaza, mae cyflyrau pseudohermaphroditism yn aml yn mynd heb eu canfod am flynyddoedd ar ôl yr enedigaeth oherwydd safonau is y rhanbarth o driniaeth feddygol a diagnosteg.

Gefeilldrefi

Mae Jabalia wedi'i efeillio â:

• Ümraniye, Twrci

Llyfryddiaeth

• Barron, J.B., gol. (1923). Palestine: Report and General Abstracts of the Census of 1922. Government of Palestine.
• Conder, C.R.; Kitchener, H.H. (1883). The Survey of Western Palestine: Memoirs of the Topography, Orography, Hydrography, and Archaeology. 3. London: Committee of the Palestine Exploration Fund.
• Dauphin, Claudine (1998). La Palestine byzantine, Peuplement et Populations. BAR International Series 726 (yn Ffrangeg). III : Catalogue. Oxford: Archeopress. ISBN 0-860549-05-4.
• Department of Statistics (1945). Village Statistics, April, 1945. Government of Palestine.
• Guérin, V. (1869). Description Géographique Historique et Archéologique de la Palestine (yn Ffrangeg). 1: Judee, pt. 2. Paris: L'Imprimerie Nationale.
• Hadawi, S. (1970). Village Statistics of 1945: A Classification of Land and Area ownership in Palestine. Palestine Liberation Organization Research Center.
• Hartmann, M. (1883). "Die Ortschaftenliste des Liwa Jerusalem in dem türkischen Staatskalender für Syrien auf das Jahr 1288 der Flucht (1871)". Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins 6: 102–149. https://archive.org/details/bub_gb_BZobAQAAIAAJ.
• Hütteroth, Wolf-Dieter; Abdulfattah, Kamal (1977). Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century. Erlanger Geographische Arbeiten, Sonderband 5. Erlangen, Germany: Vorstand der Fränkischen Geographischen Gesellschaft. ISBN 3-920405-41-2.
• Mills, E., gol. (1932). Census of Palestine 1931. Population of Villages, Towns and Administrative Areas. Jerusalem: Government of Palestine.
• Palmer, E.H. (1881). The Survey of Western Palestine: Arabic and English Name Lists Collected During the Survey by Lieutenants Conder and Kitchener, R. E. Transliterated and Explained by E.H. Palmer. Committee of the Palestine Exploration Fund.
• Robinson, E.; Smith, E. (1841). Biblical Researches in Palestine, Mount Sinai and Arabia Petraea: A Journal of Travels in the year 1838. 3. Boston: Crocker & Brewster.
• Socin, A. (1879). "Alphabetisches Verzeichniss von Ortschaften des Paschalik Jerusalem". Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins 2: 135–163. https://archive.org/details/zeitschriftdesde01deut.

Dolenni allanol

• UNRWA Jabalia
• Croeso i Ddinas Jabaliya
• Arolwg o Balesteina Gorllewinol, Map 19: IAA, comin Wikimedia