Marceseg

Marceseg
Enghraifft o'r canlynol	iaith naturiol, iaith fyw
Math	Marquesic
Rhan o	Ieithoedd rhanbarthol Ffrainc, Polynesia Ffrengig
Yn cynnwys	Marceseg y Gogledd, Marceseg y De
Nifer y siaradwyr	6,000;
System ysgrifennu	yr wyddor Ladin

Casgliad o dafodieithoedd Polynesaidd Canolog-Ddwyreiniol yw Marceseg (Marceseg, ‘Te Eo ‘Enana (Marceseg y Gogledd) a Te ‘Eo ‘Enata (Marceseg y De^[1]) a siaredir yn Ynysoedd Marquesas sy'n rhan o Polynesia Ffrengig. Maen nhw'n perthyn i'r ieithoedd Marcesaidd, grŵp ehangach sy'n cynnwys Hawaieg. Fe'u dosberthir fel arfer yn ddau grŵp, Marceseg y Gogledd a Marceseg y De, yn fras ar hyd llinellau daearyddol.^[2] Mae niferoedd y siaradwyr yn isel iawn; oddeutu 5,700 yn siarad gwahanol dafodieithoedd Marceseg y Gogledd^[3] ac ond oddeutu 2,700 o siaradwyr tafodiaith Marceseg y De.^[4]

Hanes

Brodor o Ynysoedd Marquesas, manlwad yr iaith Marceseg o Hapatoni ar ynys Tahuata (2018)

Yn ôl damcaniaethau ail-greu hanesyddol mae Marceseg y Gogledd a Marceseg y De yn rhannu nifer o arloesiadau ffonolegol sy'n digwydd yn y 10g OC sy'n eu gwahaniaethu fel is-grŵp annibynnol o Proto-Tahitic (hynny yw, Tahitïeg, Tuamotuan, Rarotongeg (iaith Ynys y Pasg) a Maori). Yr ieithoedd Polynesaidd Dwyreiniol sy'n perthyn agosaf i Marceseg y Gogledd a'r De yw Hawaieg a Mangarefeg (Mangarevan) sy'n ffurfio'r is-grŵp Proto-Marceseg.^[1]

Er meddiannu'r ynysoedd gan Ffrainc yn 19g mae dylanwad y Ffrangeg i'w weld ar yr iaith.

Ffonoleg

Nodwedd fwyaf trawiadol yr ieithoedd Marceseg yw eu bod yn disodli'r /r/ neu /l/ a geir mewn ieithoedd Polynesaidd eraill gan /ʔ/ (ataliad glotal) bron bob tro.^[5]

Fel ieithoedd Polynesaidd eraill, nodweddir seinyddiaeth ieithoedd Marceseg gan brinder cytseiniaid a thoreth o lafariaid.

Marceseg Gog.	Marceseg De.
haka	fana	"bae"
haʻe	faʻe	"tŷ"
koe	ʻoe	"ti" (unigol)
Ua Huka	Ua Huna	(enw ynys)

Yr Wyddor

A E F H I K M N O P R S T U V ʻ

a e f h i k m n o p r s t u v ʻ ^[6]

Amrywiaeth tafodieithol

Baner Ynysoedd Marquesas sy'n rhan o Bolynesia Ffrangig

Siaredir Marceseg y Gogledd yn yr ynysoedd gogleddol (Nuku Hiva, Ua Pou, a Ua Huka ), a Marceseg y De yn ynysoedd y de (Hiva Oa, Tahuata, a Fatu Hiva). Yn Ua Huka, a gafodd ei ddiboblogi bron yn gyfan gwbl yn y 19g ac a ailboblogwyd gyda phobl o'r Gogledd a'r De, mae'r iaith yn rhannu nodweddion Marceseg y Gogledd a Marceseg y De. Ceir data cymharol ar dafodieithoedd amrywiol yn y Linguistic Atlas of French Polynesia (Charpentier & François 2015).^[5]

Y gwahaniaethau mwyaf amlwg rhwng y mathau yw bod gan Marceseg y Gogledd /k/ mewn rhai geiriau lle mae gan Marceseg y De /n/ neu /ʔ/ (ataliad glotal), a /h/ ym mhob gair lle mae gan Marceseg y De /f/.

Cyd-destun

Mae Marceseg yn amlwg yn gwahaniaethu oddi wrth Tahitïeg (50% cyd-ddealltwriaeth, geirfa debyg rhwng 45 a 67%) neu Paumotu (29%).

Mae gan Marceseg berthynas agos ag ieithoedd Polynesaidd dwyrain Polynesia, gan gynnwys iaith Maori Ynysoedd Cook, Maori yn Seland Newydd, iaith Rapa Nui, ac yn fwy arbennig yr Hawaieg, a dywedir bod ffurf gynnar ar y Farceseg wedi esgor ar yr Hawaieg.

Statws

Sefydlwyd Academi Marceseg gan Gynulliad Polynesia Ffrengig (y senedd) yn sgil pasio deddf 2000-19 APF, 27 Ionawr 2000. Ei enw yw "Tuhuna 'Eo Enata" yn Marceseg a'r "Académie marquisienne" yn Ffrangeg. Ei chenhadaeth yn benodol yw diogelu a chyfoethogi'r iaith Farceseg.

Mae'r iaith o dan fygythiad. Mae nifer bychan y siaradwyr yn her a'r gwahaniaethau rhwng y ddau brif dafodiaith yn amharu ar undod y gymuned ieithyddol. Ond nodir hefyd ers yr 1980au gellir arsylwi ar lefelu tafodiaith (hynny yw, cyd-ddealltwriaeth a rhannu geirfa neu lleihau gwahaniaethau) yn barhaus. Mae benthyg geiriau brodorol o'r naill dafodiaieth i'r llall wedi creu llawer o eiriau cytras gyda dwy ffurf neu fwy weithiau (er enghraifft ko'aka - 'o'aka - ko'ana "canfod"; maha'e - ma'a'e - tuha'e " anghofio”).^[1]

Sillafu

Mae Academi'r Marceseg wedi penderfynu disodli'r collnod sy'n nodi'r ataliad glotaidd ag acen ddisgynedig ar y llafariad sy'n dilyn (gydag eithriadau).^[7] Mae hin yn groes i'r defnydd eang ond ansicr weithiau o'r defnydd o'r ocina, sy'n edrych fel atalnod ac yn cael ei ddefnyddio i ddangos yr ataliad glotal (IPA: /ʔ/) yn ieithoedd eraill y cefnfor tawel, er enghraifft, y gair Hawai'i sy'n dangos yr ataliad rhwng y ddwy /i/.

Dolenni allanol

The Marquesan languages: ‘Eo ‘Enana and ‘Eo ‘Enata gwefan DOBES
South Marquesian ar wefan Omniglot
Marquesan Language ar sianel Youtube LangShack (2024)
Te huaahaè ffilm cartŵn fer yn cyflwyno'r iaith ar sianel Youtube Te Èo Ènana (2016)

Cyfeiriadau

↑ ^1.0 ^1.1 ^1.2 "Marquesian Language". DOBES Documentation of Endangered Languages. Cyrchwyd 3 Medi 2024.
↑ See Charpentier & François (2015).
↑ "North Marquesian". Omniglot. Cyrchwyd 3 Medi 2024.
↑ "South Marquesian". Omniglot. Cyrchwyd 3 Medi 2024.
↑ ^5.0 ^5.1 For regular sound correspondences between Marquesan dialects and other Polynesian languages, see Charpentier & François (2015), p.93.
↑ Marquesan Pronunciation Guide
↑ "Te patuhei a te Haè tuhuka èo ènana - Graphie de l'Académie marquisienne". academiemarquisienne.com. 2020-10-10. Cyrchwyd 2021-09-29..

Eginyn erthygl sydd uchod am iaith. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

Mae'r erthygl hon yn cynnwys term neu dermau sydd efallai wedi eu bathu'n newydd sbon: Marceseg; Marcesaidd o'r Saesneg "Marquesan; Marquesic". Gallwch helpu trwy safoni'r termau.

[DOBES-1] 1.0 ^1.1 ^1.2 "Marquesian Language". DOBES Documentation of Endangered Languages. Cyrchwyd 3 Medi 2024.

[atlas-2] See Charpentier & François (2015).

[3] "North Marquesian". Omniglot. Cyrchwyd 3 Medi 2024.

[4] "South Marquesian". Omniglot. Cyrchwyd 3 Medi 2024.

[sounds-5] 5.0 ^5.1 For regular sound correspondences between Marquesan dialects and other Polynesian languages, see Charpentier & François (2015), p.93.

[6] Marquesan Pronunciation Guide

[7] "Te patuhei a te Haè tuhuka èo ènana - Graphie de l'Académie marquisienne". academiemarquisienne.com. 2020-10-10. Cyrchwyd 2021-09-29..

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]