Menter Iaith Castell-nedd Port Talbot
Sefydlwyd Menter Iaith Castell-nedd Port Talbot yn 2002 yng Nghastell-nedd Port Talbot. Mae swyddfa'r Fenter ym Mhontardawe.
Cefndir
golyguPwrpas y Fenter yw i hybu a hwyluso'r defnydd o'r Gymraeg yng Nghastell-nedd Port Talbot ac o fewn ardal Aman Tawe. Mae'n gwmni cyfyngedig nid ar gyfer elw gyda Bwrdd Rheoli, Prif Swyddog a nifer o staff sydd yn gweithreu yn lleol. Mae'r Fenter yn darparu ystod eang o weithgareddau a digwyddiadau er mwyn rhoi’r cyfle i bobl defnyddio’r iaith, ond hefyd yn annog ac yn darparu gwybodaeth i bobl di-gymraeg am y manteision a chyfleoedd sydd i ddysgu.
Hanes
golyguSefydlwyd y fenter yn Ebrill 2002 ar ôl i Fenter Aman Tawe gael ei rhannu’n ddwy. Datblygodd un hanner i fod yn Fenter Dyffryn Aman fel rhan o rwydwaith Mentrau Iaith Myrddin yn Sir Gâr a ffurfiwyd Menter Iaith newydd sbon gyda’r hanner arall i wasanaethu Sir Castell-nedd Port Talbot.
Yn ystod cyfnod Menter Aman Tawe, a sefydlwyd yn 1994, yr ardaloedd a oedd yn cael eu gwasanaethu oedd Cwmtawe, Dyffryn Aman a rhannau o dde Powys ac Abertawe, ond yn dilyn grant ychwanegol gan Fwrdd yr Iaith yn 2002 llwyddwyd i ymestyn y gwaith ar draws Nedd Port Talbot gyfan ac agorwyd swyddfa ym Mhontardawe i gydlynu’r ymdrechion. Ysgogwyd y newidiadau hyn i raddau yn dilyn ad-drefnu llywodraeth leol yn 1996 a greodd Fwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot. Ers ei sefydlu mae’r Fenter wedi datblygu nifer o flaengareddau a phrosiectau yn ystod y cyfnod hwn i hyrwyddo’r Gymraeg o fewn y sir.
Castell-nedd Port Talbot
golyguMae’r Fwrdeistref yn amrywiol iawn ei natur. Mae gan yr ardal boblogaeth o ryw 135,281. Mae diweithdra yn 8.7%, sydd yn uwch na’r cyfartaledd cenedlaethol o 5.3%. Mae diweithdra ymhlith pobl ifainc dan 25 yn uwch na’r cyfartaledd cenedlaethol. Mae tua 73% o’r cymunedau mwyaf dirwasgiedig yn y Fwrdeistref ymhlith y 50% o’r cymunedau mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Mae 10 cymuned wedi eu cynnwys yn rhaglen ‘Cymunedau’n Gyntaf’ Llywodraeth y Cynulliad.
Mae proffil economaidd yr ardal wedi newid dipyn dros yr 20 mlynedd ddiwethaf wrth i’r ardal ddibynnu llai ar lo, olew, petrocemegau a metel a mwy ar y sectorau gwasanaethu a thwristiaeth. Serch hynny, mae gwaithgynhyrchu’n rhan bwysig iawn o economi’r ardal gyda 29% o swyddi yn ddibynnol arno gyda chwmni dur Corus yn para i fod yn brif gyflogwr.
Cefndir Ieithyddol
golyguYn ôl Cyfrifiad 2011, mae tua 15.3% o boblogaeth y sir yn gallu siarad Cymraeg, sydd yn cyfateb i 20,698 o bobl. Mae’r mwyafrif helaeth ohonynt yn byw ym mhen uchaf Cwmtawe a Dyffryn Aman gyda rhai cymunedau megis Gwaun Cae Gurwen, Cwmllynfell a Brynaman Isaf ymhlith yr ardaloedd Cymreiciaf yng Nghymru gyfan. Fodd bynnag, dyma’r ardaloedd a welodd y dirywiad mwyaf o safbwynt canran a niferoedd siaradwyr Cymraeg rhwng 2001-2011. Fel y nodir yn y tablau isod, mae rhai cymunedau megis Godre’r Graig ac Ystalyfera wedi gweld dirywiad o dros 10% o fewn degawd. Gellid dadlau mai’r ardal sydd yn ymestyn o Drebanos i Gwmllynfell a Rhos i Waun Cae Gurwen yw’r un bwysicaf yn y sir o safbwynt ei harwyddocâd ieithyddol gan mai yno y ceir y niferoedd a’r canrannau uchaf o siaradwyr Cymraeg. Yr ardal hon yw echel ieithyddol y sir a bydd Cynllun Strategol y Fenter yn rhoi sylw arbennig i gynlluniau sydd yn ceisio atgyfnerthu’r Gymraeg yn y cymunedau allweddol hyn dros y blynyddoedd nesaf. Byddai colli’r waddol hon o Gymreictod naturiol yn sicr o gael effaith seicolegol ddirfawr ar weddill y sir ac ar y twf sylweddol o blant sydd yn mynychu ysgolion Cymraeg y cylch a’r oedolion hynny sydd yn dysgu’r iaith o’u gwirfodd. Dyma un o’r rhesymau pam y penderfynnodd Bwrdd yr Iaith sefydlu PartnerIAITH yn 2011 ar gyfer ardal Aman Tawe a phenodi swyddogion llawn amser i hybu’r Gymraeg yn y pentrefi nodedig hyn.
Canrannau Siaradwyr Cymraeg Aman Tawe
golyguY mae’r tabl isod yn dangos y newid o ran canran o safbwynt siaradwyr Cymraeg yng nghymunedau Aman Tawe rhwng 2001 a 2011:-
| Cymuned | % Siaradwyr Cymraeg (2001) | % Siaradwyr Cymraeg (2011) | % Newid |
| Cwmllynfell | 68.2 | 58.8 | -9.4 |
| Brynaman Isaf | 68.1 | 60.8 | -7.3 |
| Gwaun-Cae-Gurwen | 67.9 | 55.8 | -12.1 |
| Ystalyfera | 54.6 | 46.0 | -8.6 |
| Trebanos | 42.4 | 33.6 | -8.8 |
| Godre’r Graig | 41.5 | 30.1 | -11.4 |
| Pontardawe | 37.4 | 31.0 | -6.4 |
| Alltwen | 35.9 | 29.5 | -6.4 |
| Rhos | 28.6 | 24.7 | -3.9 |
(Ffynhonnell: Cyfrifiad 2001/2011)
Er bod canrannau yn adlewyrchiad da o ddwysedd siaradwyr Cymraeg maent i raddau helaeth yn gallu bod yn gamarweiniol fel mesur o hyfywedd iaith. Mae niferoedd ar y llaw arall yn rhoi darlun manylach o safbwynt newidiadau demograffaidd. Gweler yn y tabl isod fel y mae cwymp sylweddol wedi digwydd yn y niferoedd o siaradwyr yr iaith dros gyfnod o ddegawd mewn cymunedau traddodiadol Gymraeg fel Cwmllynfell, Brynaman Isaf, Gwaun Cae Gurwen ac Ystalyfera. Mae colli cymaint â hyn o siaradwyr mewn cyfnod cymharol fyr yn gwanhau sylfaen ieithyddol yr ardal ac yn arwain at ddirywiad cyflymach wrth i’r shifft iaith danseilio hyder a pharodrwydd pobl i ddefnyddio’r Gymraeg mewn peuoedd cymdeithasol amrywiol.
Mae nifer o resymau paham y gwelir erydiad ieithyddol yn digwydd mewn ardaloedd sydd â chanrannau a niferoedd cymharol uchel o siaradwyr Cymraeg – nodwedd sydd yn gyffredin i gymunedau cyffelyb sydd yn ymestyn ar draws Dyffryn Aman a Chwm Gwendraeth. Ymhlith y prif ffactorau sydd yn cyfrannu tuag at ddirywiad iaith mae:-
- Diffyg trosglwyddiad iaith yn y cartref
- Allfudo/Mewnfudo
- Canfyddiad negyddol o werth cynhenid yr iaith
- Diffyg ymwybyddiaeth o fanteision dwyieithrwydd
- Diffyg hyder Cymry Cymraeg
- Ymlediad y Saesneg i beuoedd traddodiadol y Gymraeg
- Priodasau cymysg eu hiaith
- Grym y dylanwad Eingl-Americanaidd ar ddiddordebau plant a phobl ifainc
- Mwy o farwolaethau na genedigaethau ymhlith teuluoedd Cymraeg
Niferoedd a Chanrannau Pob Adran Etholiadol
golyguFe welwch o'r tabl isod bod niferoedd a chanrannau o siaradwyr Cymraeg y sir yn amrywio'n fawr iawn. Mae ardaloedd Brynaman Isaf, Cwmllynfell a Gwauncaegurwen gyda dros 50% o siaradwyr Cymraeg, ble mae ardaloedd Aberafan, Baglan, Llansawel a nifer o ardaledd Castell-nedd a llai na 10% o siaradwyr Cymraeg.
Cyfrifiad 2011golyguAdran etholiadolgolygu |
Pob person 3 oed a throsodd | Pob person 3 oed a throsodd s’yn siarad Cymraeg | Canran 3 oed a throsoddsy’n siarad Cymraeg |
| Castell Nedd Port Talbot | 135,281 | 20,698 | 15.3 |
| Aberafan | 5,232 | 411 | 7.9 |
| Aberdulais | 2,305 | 311 | 13.5 |
| Alltwen | 2,251 | 664 | 29.5 |
| Baglan | 6,627 | 557 | 8.4 |
| Blaengwrach | 1,935 | 287 | 14.8 |
| Llansawel – Dwyrain | 2,827 | 242 | 8.6 |
| Llansawel – Gorllewin | 2,896 | 275 | 9.5 |
| Bryn a Chwmafan | 6,330 | 1,024 | 16.2 |
| Bryn-coch Gogledd | 2,139 | 297 | 13.9 |
| Bryn-coch De | 5,706 | 699 | 12.3 |
| Llangatwg | 1,647 | 211 | 12.8 |
| Cimla | 3,835 | 350 | 9.1 |
| Coedffranc Canolog | 3,870 | 425 | 11.0 |
| Coedffranc Gogledd | 2,322 | 265 | 11.4 |
| Coedffranc Gorllewin | 2,563 | 316 | 12.3 |
| Creunant | 1,851 | 465 | 25.1 |
| Cwmllynfell | 1,137 | 669 | 58.8 |
| Cymer | 2,714 | 186 | 6.9 |
| Dyffryn | 3,078 | 350 | 11.4 |
| Glyncorrwg | 1,054 | 65 | 6.2 |
| Glyn Nedd | 3,320 | 689 | 20.8 |
| Godre’r graig | 1,571 | 473 | 30.1 |
| Gwauncaegurwen | 2,823 | 1,576 | 55.8 |
| Gwynfi | 1,314 | 92 | 7.0 |
| Brynaman Isaf | 1,277 | 776 | 60.8 |
| Margam | 2,908 | 295 | 10.1 |
| Castell-nedd Dwyrain | 6,137 | 497 | 8.1 |
| Castell-nedd Gogledd | 3,838 | 379 | 9.9 |
| Castell-nedd De | 4,789 | 440 | 9.2 |
| Onllwyn | 1,161 | 222 | 19.1 |
| Pelennau | 1,113 | 178 | 16.0 |
| Pontardawe | 5,232 | 1,624 | 31.0 |
| Port Talbot | 5,457 | 518 | 9.5 |
| Resolfen | 3,044 | 341 | 11.2 |
| Rhos | 2,382 | 588 | 24.7 |
| Sandfields Dwyrain | 6,692 | 504 | 7.5 |
| Sandfields Gorllewin | 6,495 | 524 | 8.1 |
| Blaendulais | 2,049 | 469 | 22.9 |
| Taibach | 4,634 | 354 | 7.6 |
| Tonna | 2,445 | 292 | 11.9 |
| Trebannws | 1,367 | 459 | 33.6 |
| Ystalyfera | 2,911 | 1,339 | 46.0 |
(Ffynhonnell: Cyfrifiad 2001/2011)