Pibau uilleann
Pibau uilleann (Gwyddeleg: Pioban-Uilleann; Saesneg Uilleann Pipes) yw'r enw ar fath o pibgod o'r Iwerddon. Daw'r enw o'r Wyddeleg uilleann [ˈiːlʲən̪ˠ ] am "penelin" - mae'r gair elin yn y Gymraeg gytras â'r Wyddeleg.[1] Fe'u datblygwyd yn y ffurf a ddefnyddir heddiw yn y 18g (tua 1760-1780) ac nid ydynt wedi newid fawr ddim ers hynny. Gellir disgrifio eu sain fel rhai cymharol eiddil a mwyn (o'i gymharu â sain mwy cras pibau'r Alban).
 | |
| Math | pibgod  |
|---|---|
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Enwi
golyguMae'r enwi'n seiliedig ar y ffaith nad yw'r Pibau Uilleann yn cael eu cyflenwi ag aer trwy'r geg, ond gan fegin a weithredir gyda'r penelin. Y ffurf ysgrifenedig ardystiedig gyntaf yw "Union pipes", ar ddiwedd y 18g, efallai i ddynodi undeb y sianter, drônau, a rheoleiddwyr. Enw arall yw Irish Pipes. Nid oes cofnod hanesyddol o enw na defnydd y term pibau uilleann cyn yr 20g. Bathwyd y term gan awdur, cyfansoddwr, cerddoregydd, a hanesydd Gwyddelig o'r enw William Henry Grattan Flood.[2]
Hanes
golyguCredir y daeth y math o bibell hynod Wyddelig i'r amlwg tua dechrau'r 18g. Ei nodweddion gwahaniaethol yw:
- y bag wedi'i lenwi gan fegin, nid o bibell chwythu;
- sianter neu beipen alaw ag ystod o ddau wythfed o'i gymharu ag ystod o naw nodyn ar y pibau hŷn;
- ychwanegu rheolyddion neu gantorion caeedig sy'n caniatáu cyfeiliant i'r alaw.[3]
Strwythur
golyguMae'r pibau uilleann yn cael eu chwarae tra'n eistedd. O dan y fraich dde yn eistedd fegin, o dan y chwith y sach. Mae'r tri drôn (drone chwibanu) yn gorwedd ar draws glin y chwaraewr. Gellir eu troi ymlaen neu i ffwrdd trwy falf y gellir ei gweithredu. Mae yna hefyd yr hyn a elwir yn rheolyddion, fel arfer tri. Chwibanau stopio yw'r rhain sydd ag allweddi a dim ond yn gwneud sain pan fydd allwedd yn cael ei wasgu. Mae fflapiau'r rheolyddion yn cael eu gweithredu gydag ymyl y llaw dde neu'r bawd dde wrth chwarae a chynhyrchu cordiau cyfeiliant. Mae'r bipyn alaw, a elwir yn sianter, yn cynnwys cyrs dwbl ac mae ganddi ystod o ddau wythfed, lle mae'r ail wythfed yn cael ei gyflawni trwy "orchwythu", h.y. cynyddu pwysedd y gwynt. Ac eithrio wrth chwarae'r nodyn isaf, mae diwedd y sianter yn gorwedd ar glun y chwaraewr. Os yw'n cadw'r holl dyllau bys ar gau, gall y chwaraewr dorri ar draws y tôn (staccato).[4]
Ystod sain
golyguGellir cynhyrchu C (fel seithfed lleiaf uwchben y gwreiddyn D) o'r hanner tonau heb allweddi ar y chanter, fel y gellir chwarae G ac E leiaf hefyd. Yn ogystal, mae'r fflat D miniog ac E yn y ddau wythfed hefyd yn bosibl heb allweddi, dim ond trwy ddefnyddio bysedd fforchog. Defnyddir y tonau hyn fel tôn arweiniol yn E leiaf ac, mewn achosion prin, fel tôn mewn cord pasio a chord bob yn ail yn C leiaf, y cyfeirir ato fel arfer fel "ysbryd D". Nodir darnau o gerddoriaeth wedi'u recordio yn ysgrifenedig, fel y'u gelwir yn "alawon" yn D, hyd yn oed os yw'r naws swnio gwirioneddol yn gwyro oddi wrth D; mae'r pibellau uilleann felly yn offerynnau trawsosod. Os yw pibell uilleann wedi'i thiwnio i seinio D, fe'i gelwir yn pitch concert. Tiwniadau seinio eraill yw Cis, C, H a Bb, a gelwir y rhain gyda'i gilydd yn "bibellau gwastad" neu'n "bibellau traw gwastad".
Lefel anhawster
golyguOherwydd bod symudiadau braich, dwylo a bysedd yn cyd-drefnu'n ddyrys wrth weithredu megin, hosanau gwynt, siantras, rheolyddion a dronau, mae'n debyg mai'r pibau uilleann yw'r math anoddaf o bibellau bag i'w chwarae, ond mae'n debyg hefyd yr un â'r mynegiant cerddorol mwyaf.
Defnyddiau
golyguMae'r Pibau Uilleann yn cael eu gwneud yn bennaf o grenadilla pren caled Affricanaidd tywyll iawn neu eboni du. Yn ogystal, mae offerynnau wedi'u gwneud erioed o bren bocs a choed ffrwythau fel eirin neu fasarnen. Mae'r rhannau metel yn cael eu gwneud o bres neu arian, y modrwyau addurniadol o ifori, heddiw mwy o bren bocs, plastig neu gorn (ych).
Na Píobairí Uilleann
golyguSefydlwyd cymdeithas dros warchod a hyrwyddo Pibau'r Penelin yn 1968 o'r enw, Na Píobairí Uilleann ("pibwyr uilleann""). Nodir bod niferoedd y pobl oedd yn canu'r offeryn ac yn gallu ei gynhyrchu wedi cwympo (ond rhyw 5 oedd yn gallu cynhyrchu pibau i'w canu). Amcan y gymdeithas yw parhau ysbryd y gerddoriaeth, yn enwedig chwarae'r pibellau a chynhyrchu a chynnal yr offeryn ei hun.[5]
Cymru a'r Pibau Penelin
golyguGwelwyd y cerddor Gwyddelig, Davy Spillane (o'r grŵp Moving Hearts) yn canu'r pibau uilleann ar alwbwm Pentigili o 1984 gan Jim O'Rourke a'r Hoelion Wyth. Y caneuon sy'n cynnwys y pibau yw Y Bont, Sir Benfro, Hen Wlad Dadcu, a Heddiw.[6] Mae'r record hir yn trin a thrafod yn gerddorol cysylltiadau teuluol Jim O'Rourke a'r Iwerddon a daethpwyd â cherddorion Gwyddelig a sŵn nodweddiadol y pibau penelin i gyfrannu at y caneuon.[7]
Gweler
golyguDolenni allanol
golygu- Seamus Ennis yn canu'r pibau uilleann
- Making Uilleann Pipes in Co. Clare, Ireland 1984 ffilmig
- Jim O'Rourke Featuring Donal Lunny & Davy Spillane – Goreuon / Best Of albwm yn cynnwys caneuon gyda'r pibau uilleann
- Gwefan Na Píobairí Uilleann
Cyfeiriadau
golygu- ↑ "elin". Geiriadur Prifysgol Cymru. Cyrchwyd 15 Tachwedd 2022.
- ↑ A History of European Folk Music, 1997 by Jan Ling p. 146 University of Rochester Press (states the Uillean pipe name was invented by Floode)
- ↑ "About Us, History". Gwefan Na Píobairí Uilleann. Cyrchwyd 15 Tachwedd 2022.
- ↑ "Uilleann Pipes FAQ". www.hobgoblin-usa.com. Hobgoblin Music. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-02-01. Cyrchwyd 3 November 2020.
- ↑ "About Us, History". Gwefan Na Píobairí Uilleann. Cyrchwyd 15 Tachwedd 2022.
- ↑ "Jim O'Rourke Featuring Donal Lunny & Davy Spillane – Goreuon / Best Of". Gwefan Discogs. Cyrchwyd 15 Tachwedd 2022.
- ↑ "Prosiect Da o Ddwy Ynys". The Free Library. 2017.
