Tori-shima (Ynysoedd Izu)

Ynys Japaniaidd yn y Cefnfor Tawel yw Ynysoedd Izu (hefyd: Tori-shima a Izu-no-Tori-shima, sy'n llythrennol yn golygu "Ynys yr Aderyn"; mae'n ynys anghyfannedd, folcanig ac yn rhan o Ynysoedd Izu (Izu-shotō).

Tori-shima

Math	volcanic island
Enwyd ar ôl	aderyn
Poblogaeth	0
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Izu Islands
Sir	Hachijō Subprefecture
Gwlad	Japan
Arwynebedd	4.78 ±0.01 km²
Uwch y môr	392 metr
Gerllaw	Môr y Philipinau
Cyfesurynnau	30.48°N 140.3061°E
Hyd	2.7 cilometr
Statws treftadaeth	Natural Monument of Japan
Manylion
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Daearyddiaeth

Mae Tori-shima wedi ei leoli ym Môr y Pilipinas tua 600 cilometr (373 mi) i'r de o Tokyo a 76 cilometr (47 mi) i'r gogledd o Wraig Lot. Mae'r ynys gron yn cael eu rhestru fel llosgfynydd byw Dosbarth A gan Asiantaeth Feteorolegol Siapan.  Yr ynys yw'r rhan weledol uwch lefel y môr o'r losgfynydd danforol, gyda'i chaldera yn rhan ogleddol o'r ynys yn parhau i ffrwydro o dan y dŵr. Cofnodwyd gweithgaredd folcanig olaf ar yr ynys ei hun yn 2002, ynghlwm â  haid-ddaeargrynfeydd. Mae prif brig yr ynys, Io-zan (硫黄山) (硫黄山) gydag uchder o 349 o fedrau ac mae i'r ynys gylchedd o 6.5 km. Cyfanswm arwynebedd yr ynys yw 4.79 km sgwâr.

Hanes

Roedd Tori-shima yn hysbys i bysgotwyr  a morwyr Siapan ers o leiaf y cyfnod Edo cynnar, ond roedd yn anghyfannedd heblaw am oroeswyr llongddrylliadau achlysurol. Yn 1841, fe llongddryllwiyd Nakahama Manjirō (14 oed) a phedwar o ffrindiau oedd yn dilyn llongddrylliadau ar Tori-shima hyd nes eu hachubwyd gan y long morfilo Americanaidd John Howland (Capten William H. Whitfield yn brif swyddog). Ysgrifennodd ac ymchwiliodd yr awdur llwyddiannus Siapanëaidd Akira Yoshimura  am tua 15 o achosion tebyg. Mae'r ynys ei hymsefydlu ers y cyfnod Meiji, gyda'r gweithgarwch economaidd  cynraddyn yn  casglu guano o'r niferus albatross cynffon-byr, sy'n defnyddio'r ynys fel eu tiroedd nythu. Bu ffrwydrad folcanig anferth ei gofnodi yn 1871. Yn weinyddol, mae'r ynys yn rhan o Ynysoedd Ogasawara ers mis  Awst 1898, ond fe'i trosglwyddwyd  weinyddiaeth Hachijojima ym mis Ebrill 1901.Fe laddwyd y boblogaeth o 150 gan brif ffrwydrad folcanig. Ni chafodd Torishima erioed ei ailboblogi.

Ers y 1930au, mae Sefydlaid Adardeg Yamashina  wedi cymryd rôl weithgar iawn yn ymchwilio ac yn ceisio i gadw ac annog ail-dyfu niferoedd rhywogaethau lleol o adar môr, yn enwedig yr albatros gynffon-byr, a oedd gyda'i niferoedd wedi gostwng i tua 50 o adar erbyn 1933. Bu i Asiantaeth Feteorolegol Japan sefydlu gorsaf dywydd a gorsaf ymchwil folcanig ar yr ynys yn 1947, ond rhaid oedd  eu gadael yn 1965 o ganlyniad i weithgaredd folcanig a daeargrynfeydd. Ar Dachwedd 1af, cyhoeddwyd 1954 Tori-shima yn warchodfa adaryddol. Ychwanegwyd at y dynodiad hwn i fod yn Heneb Naturiol ddiogel cenedlaethol ar Fai 10fed, 1965. Gall dim ond ymweld â gwyddonwyr ymchwil gyda chaniatâd arbennig lanio ar yr ynys. Mae glanio yno'n  anodd iawn oherwydd y moroedd trwm a diffyg  traethau glanio a chyfleusterau addas. Mae teithiau cychod o amgylch yr ynys i weld yr adar yn boblogaidd, ond ni chaniateir i'r teithiau hyn lanio ar  yr ynys. Mae ymchwilwyr fel arfer yn teithio i'r ynys gan hofrennydd siartredig y llywodraeth.

Mae Tori-shima, ynghyd ag Ynysoedd Izu eraill, yn rhan swyddogol o Tokyo Metropolis, a hefyd  daent o fewn ffiniau  Parc Cenedlaethol Fuji-Hakone-Izu.

Fflora a ffawna

Mae echdoriadau folcanig yn 1939 a 2002 wedi gosod y fflora ar Tori-shima yn ôl i gamau cychwynnol yn yr olyniaeth ecolegol. Planhigion er enghraifft y Vitex rotundifolia a hydrangea a gaiff eu gweld yn agos y draethlin, a Chrysanthemum pacificum a Phinwydden du Siapan yn gwarchod ardaloedd mewndirol, ond mae'r rhan fwyaf o rhan ganolog yr ynys yn parhau i fod fel y lludw folcanig a chraig.

Mae'r ynys yn gartref i sawl degau o filoedd o barau bridio o Pedryn Storm Tristram ac adar eraill megis  murrelet Saipanëaidd, yr albatros droed-ddu, y  cudyll coch cyffredinh a'r llindag graig-las. Ond yn y tymor byr mae poblogaeth yr albatros gynffon-byr wedi bod yn araf iawn i adennill, gyda'r adfywiad wedi cael ei  rwystro gan y presenoldeb o nifer fawr o lygod mawr du, yr unig mamaliaid sydd yn weddill ar yr ynys. Daw Morfilod cefngrwm a dolffiniaid yn aml i ymddangos o amgylch yr ynys yn ystod ymfudo ac yn ystod tymhorau cenhedlu.

Gweler hefyd

• Rhestr o llosgfynyddoedd yn Japan
• Rhestr o ynysoedd Japan

Cyfeiriadau

• Teikoku Cyflawn Atlas o Japan, Teikoku-Shoin Co., Ltd. Tokyo 1990, ISBN 4-8071-0004-14-8071-0004-1

Dolenni allanol

Cyfryngau perthnasol Torishima ar Gomin Wicimedia

• Albatros gynffon-byr 
• Tori-shima o'r gogledd Archifwyd 2017-02-07 yn y Peiriant Wayback
• Map o Torishima gan Asiantaeth Feteorolegol Japan Archifwyd 2016-02-02 yn y Peiriant Wayback (Japaneg)
• Yamashina Sefydliad Ymchwil dudalen ar Torishima gyda lluniau (Japaneg)
• Error in webarchive template: Check |url= value. Empty.
• Tori-shima Archifwyd 2007-11-27 yn y Peiriant Wayback Lleoliad a disgrifiad o'r ynys a llosgfynydd.
• Tori-shima Archifwyd 2020-11-14 yn y Peiriant Wayback Ehangu'r ardderchog llun o'r awyr o ynys y de yn amlyguír ddolen flaenorol.
• Izu-torishima Archifwyd 2007-10-17 yn y Peiriant Wayback Lluniau yn ystod ac ar ôl 2002 ffrwydrad.