Tsunami Cefnfor India 2004

Digwyddodd daeargryn a tsunami Cefnfor India 2004 (a elwir hefyd yn Tsunami Dydd San Steffan a, gan y gymuned wyddonol, daeargryn Sumatra-Andaman) am 07:58:53 yn amser lleol (UTC + 7) ymlaen 26 Rhagfyr, gydag uwchganolbwynt oddi ar arfordir gorllewinol gogledd Sumatra, Indonesia. Daeargryn megathrust tanfor a gofrestrodd faint o 9.1–9.3 Mw, gan gyrraedd dwyster Mercalli hyd at IX mewn rhai ardaloedd. Achosodd y daeargryn gan rwyg ar hyd y nam rhwng Plât Burma a Phlât India.

Tsunami Cefnfor India 2004

Math o gyfrwng	tsunami, trychineb naturiol, trychineb, Daeargryn
Dyddiad	26 Rhagfyr 2004
Lladdwyd	227,898
Gwladwriaeth	Indonesia
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Y Tsunami yng Ngwlad Tai

Tyfodd cyfres o donnau tsunami enfawr hyd at 30 m (100 tr) o uchder ar ôl mynd tua'r tir, ar ôl cael eu creu gan y gweithgaredd seismig tanddwr ar y môr. Effeithiwyd yn ddifrifol ar gymunedau ar hyd arfordiroedd cyfagos Cefnfor India, a lladdodd y tsunamis amcangyfrif o 227,898 o bobl mewn 14 gwlad, gan ei wneud yn un o'r trychinebau naturiol mwyaf marwol mewn hanes a gofnodwyd. Achosodd y canlyniadau uniongyrchol aflonyddwch mawr i amodau byw a masnach yn nhaleithiau arfordirol gwledydd amgylchynol, gan gynnwys Aceh, Indonesia, Sri Lanka, Tamil Nadu, India a Khao Lak, Gwlad Thai. Adroddodd Banda Aceh y nifer fwyaf o farwolaethau.

Y daeargryn oedd y trydydd mwyaf erioed i gael ei gofnodi a gwelwyd y cyfnod hiraf o ddiffygio erioed; rhwng wyth a deg munud. Achosodd i'r blaned ddirgrynu cymaint â 10 mm (0.4 mewn), a hefyd sbarduno daeargrynfeydd o bell mor bell i ffwrdd ag Alaska.Roedd ei uwchganolbwynt rhwng Simeulue a thir mawr Sumatra.Ysgogodd cyflwr y bobl a'r gwledydd yr effeithiwyd arnynt ymateb dyngarol ledled y byd, gyda rhoddion yn fwy na US $ 14 biliwn.

Daeargryn

Cofnodwyd i ddechrau bod daeargryn Cefnfor India 2004 â maint eiliad o 8.8. Ym mis Chwefror 2005, adolygodd gwyddonwyr yr amcangyfrif o'r maint i 9.0. Er bod Canolfan Rhybudd Tsunami y Môr Tawel wedi derbyn y niferoedd newydd hyn, hyd yma nid yw Arolwg Daearegol yr Unol Daleithiau wedi newid ei amcangyfrif o 9.1. Amcangyfrifodd astudiaeth yn 2006 faint o Mw 9.1-9.3; Mae Hiroo Kanamori o Sefydliad Technoleg California yn amcangyfrif bod Mw 9.2 yn gynrychioliadol o faint y daeargryn.

Roedd hypocentre y prif ddaeargryn oddeutu 160 km (100 milltir) oddi ar arfordir gorllewinol gogledd Sumatra, yng Nghefnfor India ychydig i'r gogledd o ynys Simeulue ar ddyfnder o 30 km (19 milltir) yn is na lefel y môr (a adroddwyd i ddechrau fel 10 km neu 6.2 milltir). Rhwygodd rhan ogleddol megathrust Sunda dros hyd o 1,300 km (810 milltir). Teimlwyd y daeargryn (ac yna'r tsunami) ym Mangladesh, India, Malaysia, Myanmar, Gwlad Thai, Sri Lanka a'r Maldives. Achosodd diffygion lledaenu, neu "ddiffygion pop-up" eilaidd, i rannau hir, cul o lan y môr popio mewn eiliadau. Cododd hyn yr uchder yn gyflym a chynyddu cyflymder tonnau, gan ddinistrio tref Indonesia Lhoknga gerllaw.

Gorwedd Indonesia rhwng Cylch Tân y Môr Tawel ar hyd yr ynysoedd gogledd-ddwyreiniol ger Gini Newydd, a gwregys Alpide sy'n rhedeg ar hyd y de a'r gorllewin o Sumatra, Java, Bali, Flores i Timor. Credir bod daeargryn Sumatra 2002 wedi bod yn foreshock, cyn y prif ddigwyddiad ers dros ddwy flynedd.

Mae daeargrynfeydd mawr, fel daeargryn Cefnfor India 2004, yn gysylltiedig â digwyddiadau megathrust mewn parthau cipio. Gall eu munudau seismig gyfrif am ffracsiwn sylweddol o'r foment seismig fyd-eang ar draws cyfnodau ar raddfa'r ganrif. O'r holl foment a ryddhawyd gan ddaeargrynfeydd yn y 100 mlynedd rhwng 1906 a 2005, roedd tua un rhan o wyth yn ganlyniad i ddaeargryn Cefnfor India 2004. Mae'r daeargryn hwn, ynghyd â daeargryn Dydd Gwener y Groglith (Alaska, 1964) a daeargryn Chile Fawr (1960), yn cyfrif am bron i hanner cyfanswm y foment.

Er 1900, yr unig ddaeargrynfeydd a gofnodwyd gyda mwy o faint oedd daeargryn Chile Fawr 1960 (Magnitude 9.5) a daeargryn Dydd Gwener y Groglith 1964 yn Sain y Tywysog William (Maint 9.2). Roedd yr unig ddaeargrynfeydd eraill a gofnodwyd o faint 9.0 neu fwy oddi ar Kamchatka, Rwsia, ar 4 Tachwedd 1952 (maint 9.0 a Tōhoku, Japan (maint 9.1) ym mis Mawrth 2011. Roedd pob un o'r daeargrynfeydd megathrust hyn hefyd yn silio tsunamis yn y Cefnfor Tawel. i ddaeargryn Cefnfor India 2004, roedd y doll marwolaeth o'r daeargrynfeydd hyn yn sylweddol is, yn bennaf oherwydd y dwysedd poblogaeth is ar hyd yr arfordiroedd ger ardaloedd yr effeithiwyd arnynt, y pellteroedd llawer mwy i arfordiroedd mwy poblog, a'r isadeiledd a'r systemau rhybuddio uwchraddol yn MEDCs ( Gwledydd Mwy wedi'u Datblygu'n Economaidd) fel Japan.

Digwyddodd daeargrynfeydd megathrust enfawr eraill ym 1868 (Periw, Plât Nazca a Plât De America); 1827 (Colombia, Plât Nazca a Phlât De America); 1812 (Venezuela, Plât Caribïaidd a Plât De America) a 1700 (gorllewin Gogledd America, Plât Juan de Fuca a Phlât Gogledd America). Credir bod pob un ohonynt yn fwy na maint 9, ond nid oedd mesuriadau cywir ar gael ar y pryd.

Rhybuddion ac arwyddion

Er gwaethaf o sawl awr rhwng amser y daeargryn a phan darodd y tsunami, daeth y digwyddiad fel sioc i'r holl ddioddefwyr bron. Nid oedd systemau i rhybuddio am tsunami yng Nghefnfor India nac i rybuddio'r bobl a drigai ar lannau'r mor. Nid yw'n hawdd gweld tsunami oherwydd pan fod y tsunami mewn dyfroedd dyfnion, nid oes ganddo lawe o uchder a rhaid cael rhwydwaith o sensoriaid i'w rhagweld. Mae gosod cyfundrefnau cyfathrebu er mwyn darparu rhybuddion mewn da bryd yn broblem fawr, yn enwedig mewn ardaloedd cymharol dlawd o'r byd.

Digwydda tsunamis yn llawer mwy cyson yn y Cefnfor Tawel yn sgîl y daeargrynfeydd o amgylch y "Cylch o Dân", a cheir yno system rybuddio am tsunamis effeithiol ers cryn dipyn o amser. Er fod ochr orllewinol eithafol y Cylch o Dân yn ymestyn i mewn i'r Cefnor Indiaidd (y man lle drawodd y ddaeargryn), nid oed unrhyw systemau'n bodoli yn y mor hwnnw. Mae tsunamis yn gymahrol anghyffredin yno, er gwaethaf y daeargrynfeydd cymharol rheolaidd yn Indonesia. Achoswyd y tsunami mawr diwethaf gan ffrwydriad Krakatoa ym 1883. Dylid nodi nad yw pob daeargryn yn achosi tsunamis mawrion; ar yr 28ain o Fawrth, 2005, trawodd daeargryn a fesurodd 8.7 yn yr un ardal o Gefnfor India ond ni achosodd tsunami mawr.

Yn sgîl y drychineb, cynyddodd ymwybyddiaeth am yr angen am system rhybuddio am tsunami yng Nghefnfor India. Dechreuodd y Cenhedloedd Unedig weithio ar System Rybuddio Tsunami Cefnfor India ac erbyn 2005, roedd y camau cychwynnol yn eu lle. Mae rhai pobl wedi cynnig creu system rybuddio tsunami unedig byd-eang, a fyddai'n cynnwys Mor yr Iwerydd a'r Caribi.

Y tonau'n encilio ar draeth Kata Noi, Gwlad Tai

Y rhybudd cyntaf am tsunami posib yw'r daeargryn ei hun. Fodd bynnag, gall tsunami ddigwydd miloedd o filltiroedd i ffwrdd o ganolbwynt y daeargryn ei hun, mewn man lle prin yw effaith y daeargryn. Hefyd, yn ystod y munudau cyn i tsunami daro, bydd y mor yn mynd allan o'r arfordir dros dro. Ar lannau Cefnfor India, achosodd hyn i drigolion lleol, yn enwedig plant, i fynd i'r traeth i ymchwilio ac i gasglu pysgod a adawyd ar y tywod. Aeth y mor allan cymaint â 2.5 km (1.6 milltir) ac wrth i bobl fynd ar y rhan hwn o'r traeth, cafwyd canlyniadau trychinebus.

Un o'r ychydig ardaloedd arfordirol a wacawyd cyn y tsunami oedd yr ynys Indonesaidd, Simeulue, a oedd yn agos iawn i ganolbwynt y daeargryn. Ar draeth Maikhao yng ngogledd Phuket, Gwlad Tai roedd merch deg oed o'r Deyrnas Unedig, Tilly Smith wedi astudio tsunamis yn ei gwersi daearyddiaeth yn yr ysgol. Adnabyddodd yr arwyddion pan welodd y mor ar drai a rhybuddiodd hi a'i rhieni eraill ar y traeth, gan gynorthwyo i wacau'r traeth.

Y cylch encilio a chodi

Roedd y tsunami yn gyfres o donnau, a ddigwyddodd mewn cylchoedd o encilio a chodi gyda chyfnod o dros 30 munud rhwng pob uchelfan. Y drydedd don oedd fwyaf pŵerus ac a gyrhaeddodd bellaf, a digwyddodd bron i awr a hanner ar ôl y don gyntaf. Parhaodd tsunamis bychain am weddill y diwrnod.