Cadwallon ap Madog

Arglwydd Maelienydd oedd Cadwallon ap Madog (bu farw 22 Medi 1179). Bu'n ymladd am feddiant o Faelienydd yn erbyn teulu'r Mortimeriaid. Roedd yn fab i Madog ab Idnerth, a fu farw yn 1140; roedd Idnerth yn or-ŵyr i Elystan Glodrydd, sylfaenydd llinach yn Rhwng Gwy a Hafren.

Cadwallon ap Madog
Ganwyd	12 g  Maelienydd
Bu farw	22 Medi 1179
Dinasyddiaeth	Cymru
Priod	Efa ferch Madog

Bywgraffiad

Ceir y cofnod cyntaf am Gadwallon yn 1160, pan ffraeodd a'i frawd Einion Clud o Elfael. Ymddengys iddo goncro Maelienydd tua diwedd y 1150au neu ynghynt. Tua'r cyfnod yma priododd ag Efa ferch Madog, merch y brenin Madog ap Maredudd o Bowys; cofir Efa am i'r bardd Cynddelw Brydydd Mawr ganu gerdd arbennig iddi.

Yn 1175 dilynodd Cadwallon Rhys ap Gruffudd i Gaerloyw, lle gwnaeth gytundeb a Harri II, brenin Lloegr. Ymddengys iddo adeiladu nifer o gestyll, yn cynnwys Castell Crug Eryr, Llanfihangel Nant Melan ac i Gastell Cymaron fod yn ei feddiant. Pan fu farw Einion Clud yn 1176, Cadwallon a gafodd ei diroedd.

Yn 1179 lladdwyd Cadwallon gan rhai o ddeiliaid Roger Mortimer wrth iddo ddychwelyd i Bowys ar ôl ymweld â llys Harri II, brenin Lloegr. Gan fod Cadwallon yn ddeiliad i'r brenin mewn enw, carcharwyd Roger Mortimer gan y brenin, a geisiai danseilio grym arglwyddi Normanaidd annibynnol y Mers, ac etifeddwyd Maelienydd gan fab Cadwallon, Maelgwn ap Cadwallon. Pan ryddhawyd Roger Mortimer o'r carchar cipiodd ran helaeth yr arglwyddiaeth, ond yn ddiweddarach llwyddodd Maelgwn i adfer ei feddiant gyda chymorth Rhys ap Gruffudd o Ddeheubarth. Ar ôl marwolaeth Rhys cipiwyd y diriogaeth gan y Mortimeriaid eto.

Llyfryddiaeth

• Remfry, P.M., The Political History of Abbey Cwmhir, 1176 to 1282 and the Families of Elystan Godrydd, Mortimer and the Princes of Gwynedd (SCS Publishing, 1994)
• Remfry, P.M., The Native Welsh Dynasties of Rhwng Gwy a Hafren, 1066 to 1282 (traethawd MPhil, Prifysgol Aberystwyth, 1989)