ChiBemba

Mae Bemba (a elwir hefyd yn chiBemba, Wemba ac ichiBemba, efallai Bembaeg yn Gymraeg) yn iaith Bantu ac yn iaith y bobl (Ba)Bemba.

ChiBemba

Enghraifft o'r canlynol	iaith, iaith fyw
Math	Sabi
Nifer y siaradwyr	3,600,000
cod ISO 639-2	bem
cod ISO 639-3	bem
System ysgrifennu	yr wyddor Ladin

Map ieithoedd brodorol Zambia

Fe'i siaredir yn bennaf yng Ngweriniaeth Zambia a hefyd yng Ngweriniaeth Ddemocrataidd y Congo, Tansanïa a Botswana. Amcangyfrifir bod dros dair miliwn o bobl yn Zambia yn siarad Bemba fel eu mamiaith neu wedi ei dysgu fel iaith dramor. Math o lingua franca yn ninasoedd Zambia yw Bemba ac, yn ôl Ethnologue, mae ganddi statws cymdeithasol uwch yn Zambia nag ieithoedd eraill, ac eithrio Saesneg.

Cymdeithaseg yr iaith

Rhaid deall Bemba fel "iaith lefel uchel" y mae grŵp cyfan o ieithoedd neu dafodieithoedd wedi'i chynnwys oddi tani. Yn eu plith mae'r prif dafodieithoedd Ngoma, Lomotua, Nwesi a Lembue, ond hefyd y rhai isradd fel Aushi, Bisa, ChiMwanga, Chishinga, Kunda, Lala, Lamba, Luunda, Tabwa ac eraill. (Nid yw’r rhestr hon yn hollgynhwysfawr; mae pob ffynhonnell yn rhifo neu’n hepgor tafodieithoedd eraill.)

Datblygodd creole Bemba (ChiKoppabeluti) yn Copperbelt Zambia yn y 1940au.

Ysgrifennodd yr awdur straeon byrion o Zambia, y nofelydd a'r bardd Stephen Andrea Mpashi (g. 1920) y rhan fwyaf o'i weithiau yn Bemba.

Ubuntu

Daliodd Bemba sylw byd GNU/Linux diolch i ddosbarthiad Ubuntu, y mae ei ynganiad yn cyfateb i air sydd yn Bemba yn golygu "dynoliaeth tuag at eraill". Daeth y gair, sy'n golygu 'dynoliaeth' yma i amlywgrwydd fel rhan o gysyniadau ar gyd-fyw a chydreoli cymdeithas. Cyfieithir weithiau fel "Rydwyf i oherwydd rydym ni" (hefyd "Rwyf i oherwydd rwyt ti"),

Cyd-destun ieithyddol

Gŵr o Zambia yn siarad Bemba

Mae Bemba yn weddol agos at Shona, iaith fwyafrifol Zimbabwe. Bydd siaradwr Bemba bob amser yn deall sgwrs yn Shona: mae traws-ddealltwriaeth tua 80%-95%, ac yn gyffredinol, dim ond ychydig o amrywiadau geirfa na ddeellir.

Mae Bemba yn un o'r ieithoedd a siaredir yn Zambia, fel Chichewa (Nyanja) a siaredir gan lawer o bobl sy'n byw mewn ardaloedd trefol, ac mae'n un o saith iaith ranbarthol gydnabyddedig Zambia. Codwyd arlywydd cyntaf Zambia, Kenneth Kaunda, er Malawiad o dras, mewn cymuned Bemba ei hiaith, ac mae dau o bedwar arlywydd Zambia ers hynny wedi bod yn siaradwyr Bemba. Yn y blynyddoedd ar ôl i blaid yr MMD (Movement for Multi-Party Democracy) ddod i rym yn 1991, fe'i cyhuddwyd droeon o hyrwyddo Bemba dros ieithoedd rhanbarthol eraill y wlad. Serch cryfder cymharol Bemba, lingua franca prifddinas Zambia, Lusaka, ynw tafodiaiaith neu iaith o'r teulu Bantu arall, Botatwe, sef Tonga.

Ymadroddion defnyddiol

Cymraeg	Bemba
Helo, siwmae	Muli Shani
Rwy'n (teimlo'n) dda	Bwino
Bore da	Mwashebukeni
Fy enw i yw ...	Ishina lyandi ni...
Yr un peth i ti	Ea mukwai
Diolch	Natotela
Dynoliaeth	kubuntu
Ie	ee
Na	awe
Hwyl fawr	Shaleenipo

Natur yr iaith

Mae llawer o brif nodweddion gramadeg Bemba yn weddol nodweddiadol o ieithoedd Bantw: mae'n gyfluddol, yn dibynnu'n bennaf ar rhagddodiaid, mae ganddi system o nifer o ddosbarthiadau enwau, set fawr o agweddau geiriol ac amserau, ychydig iawn o ansoddeiriau gwirioneddol, ac, fel Saesneg , mae ganddo drefn geiriau sy'n destun-berf-gwrthrych, SVO (Subject-Verb-Object).

Orgraff

Mae wedi dod yn fwyfwy cyffredin i ddefnyddio 'c' yn lle 'ch'. Yn yr un modd ag ieithoedd Bantw eraill, wrth ychwanegu atodiad, gall cyfuniadau o lafariaid gyfangu a gall cytseiniaid newid. Er enghraifft, mae 'aa' yn newid i newid hir 'a', 'ae' ac 'ai' i 'e', ac 'ao' ac 'au' yn newid i 'o' (mewn achosion eraill, mae 'y' yn a ddefnyddir yn aml i wahanu cyfuniadau eraill o lafariaid). Mae'r trwynol 'n' yn newid i 'm' cyn 'b' neu 'p', ac yn cael ei ynganu ŋ cyn 'k' neu 'g'; ar ôl 'n', mae 'l' yn newid i 'd'. Bydd y rheolau hyn i gyd ymhlyg yn y tablau a roddir isod.

Fel llawer o ieithoedd Bantw, mae Bemba yn donyddol, gyda dwy dôn; fodd bynnag, effaith gyfyngedig a gaiff tôn ar ystyr gan fod nifer y geiriau a fyddai fel arall yn cael eu drysu yn fach. Mae straen yn tueddu i ddisgyn ar y rhagddodiad, pan fydd yn bodoli, a gall arwain at wahaniaethau cynnil o ran ystyr.

Mae'r system orgraffyddol a ddefnyddir yn gyffredin, a gyflwynwyd yn wreiddiol gan Edward Steere, yn eithaf ffonetig. Rhoddir ei lythrennau, gyda'u gwerthoedd ffonetig bras, isod.

Alphabet bemba (Zambie)

a	b	c	e	f	g	i	j	k	l	m
n	ŋ	o	p	s	sh	t	u	v	w	y

Safonni ar draws ieithoedd

Ceid ymdrech i greu orgraff safonnol ar gyfer ieithoedd Bantu canolbarth Affrica gan gynnwys iciBemba.Ymgymerwyd â'r gwaith ar ddechrau 21g gan Centre for Advanced Studies of African Society (CASAS) sydd nawr o dan adain Adran Ieithyddiaeth Prifysgol Western Cape. Defnyddwyd arbenigwyr ddarlithwyr ieithyddiaeth mewn prifysgolion yn Ne Affrica, Malawi, Mozambique, Zimbabwe a Zambia. Lluniwyd un system sillafu ar gyfer ieithoedd trawsffiniol a geir yn y gwledydd hyn. Ieithoedd fel ciNyanja, ciCewa, ciNsenga, ciNgoni, ciNsenga, eLomwe, eMakhuwa, ciYao, ciTumbuka, ciSenga, iciBemba, kiKaonde, ciLunda a ciLuvale.

Gramadeg

Mae llawer o brif nodweddion gramadeg Bemba yn weddol nodweddiadol o ieithoedd Bantw: mae'n gyfluddol, yn dibynnu'n bennaf ar rhagddodiaid, mae ganddi system o nifer o ddosbarthiadau enwau, set fawr o agweddau geiriol ac amserau, ychydig iawn o ansoddeiriau gwirioneddol, ac, fel Saesneg , mae ganddo drefn geiriau sy'n destun-berf-gwrthrych.

Bemba heddiw

Eicon ISO 639 yr iaith Bemba

Ers ennill annibyniaeth oddi ar y Deyrnas Unedig yn 1966, mae llywodraeth Zambia wedi gweithredu'n polisi addysg cyfrwng Saesneg ar draws y wlad. Mae methiannau hyn wedi eu cydnabod i rhyw raddau erbyn 21g a'r sefyllfa mewn gwirionedd oedd bod y gwersi yn y Saesneg a'r siarad anffurfiol yn yr iaith frodorol leol gryfaf. Mae llywodraeth Zambia yn gwbl ymwybodol o ba mor anodd y gall materion iaith fod mewn addysg ac felly mae wedi darparu canllawiau polisi ar yr iaith addysgu mewn perthynas â'r ieithoedd lleol Zambia (MESVTEE, dogfen bolisi 2006). Mae archwiliad manwl o dirwedd ieithyddol Zambia yn datgelu bod saith iaith graidd yn dominyddu ei deg talaith.

Mae'r saith iaith graidd gyda thaleithiau cyfatebol yn cael eu siarad ynddynt fel a ganlyn: Bemba (Luapula, Gogledd, Copperbelt a rhannau o daleithiau Muchinga), Nyanja (Lusaka a Thaleithiau Dwyreiniol), Tonga (talaith Ddeheuol), Lozi (talaith Orllewinol), Lunda, Kaonde a Lovale (taleithiau Gogledd-Orllewinol).

Statws a defnyddoldeb fel lingua franca

Yn ôl cyfrifiad 2000, ieithoedd mwayf poblog y wlad oedd Bemba (siaradeir gan 35% unai fel iaith gyntaf neu ail); Nyanja (37%), Tonga (25%) a Lozi (18%).

Mae data’r cyfrifiad yn dangos bod “19.7% o’r boblogaeth wledig yn ei siarad tra bod 48.5% o’r trigolion trefol yn ei defnyddio i gyfathrebu”. Wedi'i hystyried ymhlith y saith clwstwr iaith lleol mawr sef Bemba, Tonga, Lozi, Nyanja, Kaonde, Lunda a Luvale, daw Bemba i'r amlwg fel y lingua franca mwyaf blaenllaw yn Zambia. Mae ganddi gyfanswm cyfun o ymhell dros “68% o’r poblogaethau gwledig a threfol yn ei defnyddio fel iaith cyfathrebu” (ZCSO, 2000:42). Oherwydd hyn, mae’r iaith Bemba wedi’i haeru’n rym ieithyddol pwerus o gyfrannau “traws-lwyth”.

Rhagdybia un awdur bod y mwyafrif o Zambiaid, waeth beth fo'u cysylltiad llwythol, yn ymddangos yn awyddus i ddefnyddio Bemba fel arf ar gyfer eu hanghenion cyfathrebu. Sylwodd y ZCSO (2000) ar y duedd hon, gan adleisio Kashoki (1990) i bob pwrpas. Sefydlodd y ZCSO hefyd fod “20.2 % o’r boblogaeth genedlaethol yn siarad [Bemba] fel ail iaith” (2000:46). Mae ystadegau hefyd yn awgrymu bod 23.5% o Zambiaid yn hawlio Bemba fel eu hail iaith. Ar ôl Saesneg, mae hyn yn gwneud Bemba yr “ail iaith a siaredir fwyaf yn y wlad” (ZCSO, 42; 46).

Yn nhalaith y Copperbelt lle cynhaliais ran o'r astudiaeth yn cynnwys diwylliannau o bob rhan o Zambia. Mae Bemba yn iaith ddominyddol yno sy'n golygu bod mwy o bobl yn siarad yr iaith Bemba wrth iddynt ryngweithio'n gymdeithasol yn y gwaith ac i ffwrdd o'r gwaith, er nad ydynt o darddiad Bemba. Mae myfyrwyr hefyd yn siarad Bemba yn yr ysgol ac oddi ar yr ysgol. Mae ysgolhaig ieithyddol o Zambia yn atgyfnerthu’r farn hon trwy haeru bod Bemba ar y Copperbelt mor amlwg ar y gwregys Copr fel bod plant sy’n cael eu geni a’u magu yno yn tueddu i dyfu i fyny yn ei siarad fel eu hiaith gyntaf neu eu mamiaith. Beth bynnag yw tarddiad ethnig y rhieni, mae'r plant hyn yn tyfu i hawlio'r iaith hon fel eu mamiaith (Kashoki, 1990: 43).

Dolenni allanol

• Dosbarthiad Bemba (Saesneg)
• About Bemba And English erthygl
• Learn to Speak Bemba Lesson 1: Greetings fideo ar Youtube
• Cyhoeddiadau ar ieithyddeg a safonni orgraff ieithoedd Affrica gan CASAS nawr ar wefan Prifysgol y Western Cape, De Affrica

Eginyn erthygl sydd uchod am Sambia. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.