Hawys Lestrange

Uchelwraig Cymreig oedd Hawys Lestrange (bu farw Tachwedd 1310), merch John Lestrange Arglwydd Cnwcin, a fu farw tua 1269. Priododd Gruffudd ap Gwenwynwyn, Arglwydd Powys Uchaf, (bu farw 1286) rywbryd cyn 1242. Cafodd Gruffudd ganiatâd brenhinol i agweddu tir yn Ashford i Hawis ym 1242. Ganwyd iddynt chwe mab ac un ferch:

• Margaret (bu farw 11 Mai 1336) a briododd Fulk FitzWarin, Arglwydd Whittington, sir Amwything
• Owain, priododd Joan Corbet. Etifeddodd Cyfeiliog ac Arwystli.
• Llywelyn, priododd Sybil Turberville, gweddw Grimbald Pauncefoot, un o farchogion Edward I
• Gruffudd Fychan, priododd berthynas I Roger Springhose o Swydd Amwythig
• Gwilym, priododd Gwladus
• Dafydd, clerigwr
• Ieuan, clerigwr

Hawys Lestrange
Ganwyd	13 g
Bu farw	1310
Dinasyddiaeth	Cymru
Tad	John Lestrange, John (II) Lestrange
Mam	Lucy Tregoz, Amice
Priod	Gruffudd ap Gwenwynwyn
Plant	Owain ap Gruffudd ap Gwenwynwyn, Margred 'de La Pole' o Gymru, Dafydd ap Gruffudd ap Gwenwynwyn ab Owain, Llywelyn ap Gruffudd ap Gwenwynwyn, Gwilym ap Gruffudd ap Gwenwynwyn

Roedd Gruffudd yn deyrngar iawn i goron Lloegr, a chafodd ei wobrwyo am ei deyrngarwch. Adroddir i Hawys dderbyn dau garw oddi wrth y brenin ym 1248, efallai am ei gwasanaeth hithau. Bu'n rhaid i'r teulu ffoi pan ymosododd Llywelyn ap Gruffudd, tywysog Gwynedd ar dde Powys. Trodd Gruffudd ei gefn ar y goron yn fuan wedi hyn, o ganlyniad i ddiffyg cefnogaeth gan y brenin, a throi i gefnogi Llywelyn ym 1263, ond erbyn 1274 roedd eto'n gadarn o blaid y brenin, gan gymeryd rhan flaenllaw yng nghynllwyn Dafydd ap Gruffydd i lofruddio ei frawd Llywelyn. Mae cyffesiad ei mab Owain i Esgob Bangor yn dangos yn glir bod Hawys wedi bod a rhan fawr yn y cynllwyn, gan iddi guddio dogfennaeth y cynllun yn ddiogel dan glo yn eu cartref. Bu'n rhaid i Gruffydd a'i deulu ddianc i Loegr wedi i Lywelyn ddarganfod cysylltiad y teulu a'r digwyddiad, gan ymsefydlu yn yr Amwythig.

Sicrhaodd Gruffudd bod agweddi ei wraig yn ddiogel. Cyhoeddodd siarter i'w wraig ym 1277, a oedd yn nodi ei rhan o drefgordd Tal-y-bont, cymydau Deuddwr a Chaereinion, a thiroedd yng Nghyfeiliog ac Arwystli. Bu Hawys yn weithgar yn rheoli stadau'r teulu yn y 1270au. Cymerodd feddiant o faenor Church Stretton yn ystod absenoldeb ei brawd Hamon Lestrange yn ystod croesgad 1270. Bu ef farw, a chipiwyd y stad gan y brenin Edward I, ond dychwelwyd yr ystad iddi ym 1276. Parhaodd i reoli'r stadau tan tua 1308, pan drosglwyddodd y cyfrifoldeb am y farwniaeth i'w mab Gruffudd Fychan.

Llyfryddiaeth

• Oxford Dictionary of National Biography
• Y Bywgraffiadur Cymreig
• Bridgeman, G. T. O. (1868). "The Princes of Upper Powys". Montgomeryshire Collections (Longman, Green, Longman, and Roberts) I: 201. http://books.google.com/?id=kjcGAAAAQAAJ&pg=PA201. Adalwyd 2015-10-16.