Prifysgol Tartu

Prifysgol Tartu
Enghraifft o'r canlynol	prifysgol gyhoeddus, prifysgol
Lliw/iau	glas, gwyn
Label brodorol	Tartu Ülikool
Dechrau/Sefydlu	1918
Rhagflaenwyd gan	Landesuniversität Dorpat
Yn cynnwys	University of Tartu Faculty of Science and Technology, University of Tartu Faculty of Arts and Humanities, University of Tartu Faculty of Social Sciences, University of Tartu Faculty of Medicine
Pennaeth y sefydliad	Rector of the University of Tartu
Aelod o'r canlynol	Atomium - European Institute for Science, Media and Democracy, European University Association, Grŵp Coimbra, Utrecht Network, Guild of European Research-Intensive Universities, DataCite, ELIXIR Estonia
Isgwmni/au	University of Tartu Museum, University of Tartu Art Museum, University of Tartu Pärnu College, Narva College of the University of Tartu
Ffurf gyfreithiol	juridical person in public law
Pencadlys	Tartu
Enw brodorol	Tartu Ülikool
Gwefan	https://www.ut.ee
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae Prifysgol Tartu (Estoneg: Tartu Ülikool, Lladin: Universitas Tartuensis) yn brifysgol glasurol yn ninas Tartu yn Estonia. Prifysgol Tartu yw prifysgol genedlaethol Estonia,^[1] a hi yw'r brifysgol fwyaf ac uchaf ei safle yn Estonia. Mae Prifysgol Tartu yn aelod o Grŵp Coimbra (prifysgolion safon uchel yn Ewrop), ac fe'i sefydlwyd gan frenin Gustav II Adolff, brenin Sweden yn 1632 fel Academia Gustaviana,^[2] ac felly'n perthyn ymhlith prifysgolion hynaf gogledd Ewrop. Caewyd Prifysgol Tartu yn y cyfnod 1710 i 1802.^[2]

Prifysgol Tartu, 2021

Hanes

Sefydlu

Sefydlwyd Academia Gustavina (adnewbir yn gyffredinol gan ei henw Lladin, a gododd yn yr hyn a oedd ar y pryd yn dalaith Sweden yn Lifonia yn Sweden, oedd yr ail brifysgol yn Ymerodraeth Sweden, yn dilyn Prifysgol Uppsala (yn Sweden) ac yn rhagflaenu Prifysgol Turku (yn y Ffindir). Rhagflaenwyd y brifysgol gan y Gymnasium Dorpatense, ysgol yr Iesuwyr a sefydlwyd yn 1583 gan Frenin Gwlad Pwyl, Stefan Batory. Caewyd yr ysgol yn 1710, ar ôl cael ei symud i Pärnu ar arfordir Estonia am rai blynyddoedd. Ail-agorwyd yr ysgol yn 1802 gan Almaenwyr y Baltig, gyda chefnogaeth Alexander I, tsar Rwsia (yn y cyfamser roedd Livonia wedi pasio dan reolaeth Ymerodraeth Rwsia).

Yr 19g

O 1802 hyd 1893, Almaeneg oedd iaith yr addysg yn Tartu, a elwid yn bennaf ar y pryd wrth ei henw Almaeneg, Dorpat; er eu bod yn israddol yn ariannol ac yn weinyddol i sefydliadau academaidd Rwsieg, roedd y rhai Almaeneg yn amlwg yn ddeallusol (roedd hanner y gyfadran o'r Almaen a thraean arall yn Almaenwyr Baltig).^[3] Dorpat oedd yr unfed prifysgol ar ddeg fwyaf yn yr Almaeneg, allan o gyfanswm o dri deg a oedd yn bodoli o fewn a thu allan i ffiniau Ymerodraeth yr Almaen. Addysgodd y brifysgol elît gwleidyddol a phroffesiynol Almaeneg yn bennaf, cronfa o gadres gweinyddol ar gyfer yr holl Ymerodraeth Rwsiaidd. Yn ystod y cyfnod hwn, gellir crybwyll yr arlunydd Mikhail Ivanovich Lebedev ymhlith y disgyblion.^[4] Yn brifysgol o fri rhyngwladol, mae'n cofio'r ugain mlynedd 1860 - 1880 fel ei hoes aur.

Newid grym a newid iaith

Amharwyd ar y rhyddid a roddwyd i brifysgol hanner-Almaeneg pan oedd tueddiadau canoli yn bodoli yn yr Ymerodraeth Rwsiaidd: rhwng 1882 a 1898 daeth y Rwsiaid bron i bob sefydliad academaidd. Ym 1898, pan gafodd dinas Dorpat (Tartu) ei hailenwi'n "Yur'ev", roedd presenoldeb yr Almaeneg bron wedi'i ddileu. Goroesodd y brifysgol fel "Prifysgol Yur'ev" tan 1918 pan feddiannwyd y ddinas gan yr Almaen a dychwelyd i'r enw Dorpat. Ailagorwyd y brifysgol (yn awr fel " Prifysgol Dorpat") a ffodd y corff academaidd a myfyrwyr Rwsiaidd i Voronezh, lle ffurfiwyd Prifysgol Talaith Voronezh.

Yn dilyn annibyniaeth Estonia wedi'r Rhyfel Byd Cyntaf, daeth y brifysgol yn sefydliad Estoneg ei hiaith yn 1919. Ar ôl y feddiannaeth Sofietaidd gyntaf, fer ym 1940 (yn dilyn Cytundeb Molotov-Ribbentrop), yn 1941 daeth Tartu o dan reolaeth yr Almaen Natsïaidd, a adferodd yr enw "Dorpat" ar gyfer y ddinas a'i phrifysgol. Ym 1944 caniatawyd ymostyngiad i rym comiwnyddol y brifysgol tan 1991 gan feddiannaeth Sofietaidd swyddogol y gweriniaethau Baltig gan yr Undeb Sofietaidd. Yn ystod y cyfnod Sofietaidd, Estoneg oedd prif iaith yr addysgu o hyd, er bod rhai cyrsiau'n cael eu haddysgu yn Rwsieg. Fodd bynnag, daethpwyd â'r llwybrau academaidd yn unol â rhai'r Undeb Sofietaidd, a gellir olrhain olion y nodwedd hon hyd heddiw. Mae dychweliad llawn y brifysgol i ymreolaeth academaidd yn dyddio'n ôl i 1992, y flwyddyn ar ôl i Estonia adennill ei hannibyniaeth.

Wedi annibyniaeth 1991

Ers annibyniaeth yn 1991, mae'r brifysgol wedi gweld adnewyddiadau sefydliadol a strwythurol helaeth, o ganlyniad i'r penderfyniad i gydymffurfio â modelau prifysgol "Gorllewinol" (UDA, Llychlyn ac Almaenig) yn lle'r rhai a etifeddwyd o'r gorffennol Almaeneg-Baltig a Sofietaidd. Fel system academaidd gyfan Estonia, yn ddiweddar mae wedi cydymffurfio â Proses Bologna, er gydag addasiadau lleol sy'n rhagweld, am y tro fel prosiect, diddymu (ar y model Americanaidd) o gadeiriau a chyfadrannau a'u disodli â phedwar maes mawr (Dyniaethau, Gwyddorau Cymdeithasol , Gwyddorau Naturiol a Meddygaeth).