Wicipedia

Meddygaeth

Meddygaeth yw'r wyddor iechyd a'r arfer o ofalu am glaf, y diagnosis a'r prognosis, atal salwch, triniaeth, lliniaru poen eu hanaf, eu hafiechyd, a hybu meddygaeth ataliol a iechyd cyffredinol pobl. Mae meddygaeth yn cwmpasu amrywiaeth o arferion gofal iechyd a ddatblygwyd i gynnal ac adfer iechyd trwy atal a thrin salwch. Daw'r canlynol o fewn ei orchwyl: cymhwyso gwyddorau biofeddygol, ymchwil biofeddygol, geneteg, a thechnoleg feddygol i ddiagnosio, trin, ac atal anafiadau a chlefydau. Ceisir gwneud hyn drwy fferyllaeth neu lawdriniaeth, ond hefyd trwy therapi mor amrywiol â seicotherapi, sblintiau a thyniant allanol, dyfeisiau meddygol, bioleg, ac radiotherapi ayb.[1][2][3]

Meddygaeth
Enghraifft o'r canlynolmaes astudiaeth, disgyblaeth academaidd, maes gwaith, pwnc gradd Edit this on Wikidata
MathGwyddor iechyd Edit this on Wikidata
Y gwrthwynebMeddyginiaeth amgen Edit this on Wikidata
Rhan olife sciences Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Rhoden Asclepius, symbol traddodiadol meddygaeth.

Mae meddygaeth wedi cael ei hymarfer ers y cyfnod cynhanesyddol, ac yn ystod y rhan fwyaf ohono roedd yn gelfyddyd a oedd yn aml â chysylltiadau â chredoau crefyddol ac athronyddol y diwylliant lleol. Er enghraifft, byddai'r gŵr hysbys yn defnyddio perlysiau ac yn gweddïo am iachâd, neu byddai athronydd a meddyg hynafol yn gwaedu'r claf heb unrhyw dystiolaeth fod hynny'n ei wella! Yn ystod y canrifoedd diwethaf, ers dyfodiad gwyddoniaeth fodern, mae'r rhan fwyaf o feddyginiaeth wedi dod yn gyfuniad o gelf a gwyddoniaeth (sylfaenol a chymhwysol, o dan ymbarél gwyddoniaeth feddygol). Er bod techneg pwytho ar gyfer pwythau yn gelfyddyd a ddysgir trwy ymarfer, mae'r wybodaeth am yr hyn sy'n digwydd ar y lefel cellog a moleciwlaidd yn y meinweoedd sy'n cael eu pwytho yn deillio o wyddoniaeth.

Gelwir ffurfiau hynafol o feddyginiaeth bellach yn feddyginiaeth draddodiadol neu'n feddyginiaeth werin, sy'n parhau i gael ei defnyddio'n gyffredin yn absenoldeb meddygaeth wyddonol, ac felly fe'i gelwir yn feddyginiaeth amgen. Duwies Geltaidd oedd 'Morwyn Llyn y Fan Fach' yn wreiddiol, cyn i'r stori droi'n stori Dylwyth Teg. Yn y chwedl cytunodd llanc lleol, mab gweddw o Flaen Sawdde (ger Llanddeusant) i briodi merch brydferth a godai o'r llyn ar yr amod na fyddai yn ei tharo dair gwaith. Gwnaeth hynny'n hawdd gan mor brydferth oedd y ferch, a buon nhw'n hapus iawn am flynyddoedd gan godi tŷ yn Esgair Llaethdy, ger Myddfai, a magu teulu yno. Roedd gan y ferch wartheg arbennig iawn ac anifeiliad eraill. Ond dros amser fe wnaeth y gŵr daro ei wraig dair gwaith, a bu rhaid iddi fynd yn ôl i'r llyn yn ôl yr addewid gan ddwyn y gwartheg gyda hi. Ond daeth y fam yn ôl o bryd i'w gilydd i helpu a hyfforddi ei meibion, ac yn neilltuol un o'r enw Rhiwallon (mewn rhai fersiynau Rhiwallon yw enw'r llanc sy'n priodi'r ferch hud a lledrith). Ymhen y rhawd aeth Rhiwallon a'r meibion eraill i lys Rhys Gryg o Ddeheubarth lle daethant yn feddygon enwog a adwaenir heddiw fel Meddygon Myddfai. Erys nifer o'i fformiwlau meddygol yn y llawysgrifau.

Geirdarddiad

golygu

Mae'r gair "meddygaeth" yn deillio o'r Lladin medicus, sy'n golygu "meddyg". Mae'n bosib mai gwreiddyn y gair Lladin yw medd.

Ymarfer clinigol

golygu
 
Y Meddyg gan yr arlunydd Syr Luke Fildes (1891)

Mae argaeledd meddygol ac ymarfer clinigol yn amrywio ar draws y byd oherwydd gwahaniaethau rhanbarthol mewn cyfoeth (a'i brinder), diwylliant a thechnoleg. Datblygodd meddygaeth wyddonol fodern yn fawr yn y byd Gorllewinol, ond mewn gwledydd sy'n datblygu fel rhannau o Affrica neu Asia, gall y boblogaeth ddibynnu'n drymach ar feddyginiaeth draddodiadol gyda thystiolaeth gyfyngedig ac effeithiolrwydd heb ei asesu, a dim hyfforddiant ffurfiol gofynnol ar gyfer ymarferwyr.[4]

Ac felly hefyd yn y byd datblygedig: ni ddefnyddir meddygaeth sy'n seiliedig ar dystiolaeth yn gyffredinol mewn ymarfer clinigol; er enghraifft, canfu arolwg o adolygiadau llenyddiaeth yn 2007 fod tua 49% o'r gwaith heb ddigon o dystiolaeth i gefnogi'r claf.[5] Er enghraiff ceir cant a mil o ffisigau a thabledi amrywiol ar gyfer anwyd, ond ychydig o dystiolaeth sydd fod unrhyw un o'r rhain yn ei wella.

Mewn ymarfer clinigol modern, mae meddygon a chynorthwywyr meddygol yn asesu cleifion yn bersonol er mwyn gwneud diagnosis, rhagfynegi, trin ac atal afiechyd gan ddefnyddio barn 'glinigol'. Mae'r berthynas rhwng y meddyg a'r claf fel arfer yn dechrau gydag archwiliad o hanes meddygol a chofnod ysgrifenedig, meddygol y claf, ac yna cyfweliad meddygol[6] ac yna archwiliad corfforol. Defnyddir dyfeisiau meddygol diagnostig sylfaenol (ee stethosgop, golau) fel arfer. Ar ôl cyfweld am symptomau ac archwiliad corfforol am arwyddion gall y meddyg ddod i ganlyniad, ac archebu profion meddygol (ee profion gwaed), cymryd biopsi, neu bresgreibio cyffuriau fferyllol neu therapïau eraill.

Mae dulliau diagnosis gwahaniaethol yn helpu i ddiystyru amodau ar sail y wybodaeth a ddarperir. Yn ystod y cyfarfod, mae hysbysu'r claf yn iawn o'r holl ffeithiau perthnasol yn rhan bwysig o'r berthynas a datblygu ymddiriedaeth. Yna caiff y cyfarfyddiad meddygol ei ddogfennu yn y cofnod meddygol, sy'n ddogfen gyfreithiol mewn llawer o wledydd.[7] Gall apwyntiadau dilynol fod yn fyrrach ond gan ddilyn yr un weithdrefn gyffredinol, ac mae arbenigwyr yn dilyn proses debyg. Gall y diagnosis a'r driniaeth gymryd dim ond ychydig funudau neu ychydig fisoedd yn dibynnu ar gymhlethdod y mater.

Yn yr archwiliad corfforol, mae'r meddyg yn archwilio'r claf am arwyddion o'r afiechyd, sy'n wrthrychol ac yn weladwy, yn wahanol i symptomau a wirfoddolir gan y claf ac nad ydynt o reidrwydd yn wrthrychol. Mae darparwr gofal iechyd yn defnyddio'r llygad, y clyw, cyffwrdd, ac weithiau'n arogl (ee, mewn haint, wremia, cetoasidosis diabetig). Mae pedwar cam gweithredu yn sail i archwiliad corfforol:

  1. archwilio,
  2. teinlo crychguriad y galon,
  3. taro gyda morthwyl bychan, neu'r bysedd i bennu nodweddion cyseiniant (resonance), a
  4. gwrando

Mae'r archwiliad clinigol hwn yn cynnwys astudio:[8]

  • Arwyddion hanfodol gan gynnwys taldra, pwysau, tymheredd y corff, pwysedd gwaed, curiad y galon, cyfradd resbiradaeth, a dirlawnder ocsigen haemoglobin[9]
  • Ymddangosiad cyffredinol y claf a dangosyddion penodol o'r afiechyd (lefelau maeth, presenoldeb clefyd melyn, gwelwedd (pa mor llwyd yw'r claf) neu wynder a bywiogrwydd y llygad)
  • Lliw a llyfnder y croen
  • Y pen, llygad, clust, trwyn a gwddf [10]
  • Y system gylchredol (Cardiofasgwlaidd: calon a phibellau gwaed)
  • Anadu (y llwybrau anadlu mawr a'r ysgyfaint) [11]
  • Y bol a'r pen ôl (y rectwm)
  • Y pidyn a'r wain (a beichiogrwydd os yw'r claf yn feichiog neu os gallai fod yn feichiog)
  • Cyhyrysgerbydol (gan gynnwys asgwrn cefn a'r eithafion)
  • Niwrolegol (ymwybyddiaeth, ymennydd, y golwg, nerfau cranial, llinyn asgwrn y cefn a nerfau ymylol)
  • Seiciatrig (cyfeiriadedd, iechyd meddwl, hwyliau, tystiolaeth o ganfyddiad neu feddwl annormal).

Mae'r archwiliad yn debygol o ganolbwyntio ar feysydd o ddiddordeb a amlygwyd yn yr hanes meddygol ac efallai na fydd yn cynnwys popeth a restrir uchod.

Gall y cynllun triniaeth gynnwys profion labordy meddygol ychwanegol ac astudiaethau delweddu meddygol, dechrau therapi, cyfeirio at arbenigwr, neu gadw llygad manwl. Efallai y claf ei gynghori i wneud apwyntiad arall. Yn dibynnu ar y cynllun yswiriant iechyd a'r system gofal a reolir, efallai y bydd rhwystrau'n codi, rhwystrau rhag cyrchu gwasanaethau drud.[12]

Mae'r broses o wneud penderfyniadau meddygol (MDM) yn cynnwys dadansoddi a chyfosod yr holl ddata uchod i lunio rhestr o ddiagnosisau posibl (y diagnosisau gwahaniaethol), ynghyd â syniad o'r hyn sydd angen ei wneud i gael diagnosis diffiniol a fyddai'n esbonio problem y claf.

Sefydliadau

golygu
 
Ysbyty Santa Maria della Scala, ffresgo gan Domenico di Bartolo, 1441–1442

Yn gyffredinol, cynhelir meddygaeth gyfoes o fewn systemau gofal iechyd. Mae fframweithiau cyfreithiol, credydu ac ariannu yn cael eu sefydlu gan lywodraethau unigol, ac yn cael eu hategu weithiau gan sefydliadau rhyngwladol, megis eglwysi. Mae nodweddion unrhyw system gofal iechyd benodol yn cael effaith sylweddol ar y ffordd y darperir gofal meddygol.


Mewn trefi a phentrefi megis Ysbyty Ifan, un o ysbytai Marchogion yr Ysbyty, a sefydlwyd yno tua'r flwyddyn 1190 gan Ifan ap Rhys o Drebrys, yn ôl traddodiad; does dim olion o'r safle i'w gweld heddiw. Yn yr Oesoedd Canol safai Ysbyty Ifan ar ffordd bwysig a gysylltai Llŷn ac Eryri i'r gorllewin ac ardaloedd y Gororau i'r dwyrain. Cafodd yr Ysbyty nawdd gan Llywelyn Fawr a Llywelyn Ein Llyw Olaf ac yn y 13g roedd gan y sefydliad enw da am ei letygarwch. Roedd gan yr ysbyty (hosbis), a godwyd ar gyfer teithwyr a phererinion i Ynys Enlli, hefyd yr hawl i fod yn noddfa ac yn ddiweddarach arweiniodd hynny at sawl herwr yn cuddio yno am ei fywyd.[13]

O'r hen amser, mae pwyslais Cristnogol ar elusennau ymarferol wedi arwain at ddatblygiad nyrsio ac ysbytai systematig ac mae'r Eglwys Gatholig heddiw yn parhau i fod y darparwr anllywodraethol o wasanaethau meddygol mwya'r byd. Mae gwledydd diwydiannol uwch (ac eithrio'r Unol Daleithiau)[14][15] a llawer o wledydd sy'n datblygu'n darparu gwasanaethau meddygol trwy system o ofal iechyd cyffredinol sy'n anelu at warantu gofal i bawb. Bwriad hyn yw sicrhau bod y boblogaeth gyfan yn cael gofal meddygol ar sail angen yn hytrach na'r gallu i dalu. Gall hyn fod trwy bractis meddygol preifat neu gan ysbytai a chlinigau sy'n eiddo i'r wladwriaeth (y GIG yng Nghymru), neu gan elusennau, gan amlaf neu drwy gyfuniad o'r tri.

Mae tryloywder gwybodaeth yn ffactor arall sy'n diffinio system gyflenwi. Mae mynediad at wybodaeth am gyflyrau, triniaethau, ansawdd, a phrisiau yn effeithio'n fawr ar y dewis gan gleifion/defnyddwyr ac, felly, ar gymhellion gweithwyr meddygol proffesiynol. Tra bod system gofal iechyd yr UD wedi ei beirniadu'n hallt oherwydd diffyg didwylledd a thryloywder,[16] gallai deddfwriaeth newydd annog mwy o fod yn agored. Mae tensiwn rhwng yr angen am dryloywder ar y naill law a materion fel cyfrinachedd cleifion a’r posibilrwydd o ymelwa ar wybodaeth er budd masnachol neu wleidyddol ar y llaw arall.

Cyflwyno

golygu

Dosberthir darpariaeth gofal meddygol yn dri chategori: gofal sylfaenol, eilaidd a thrydyddol.[17]

 
Nyrsys yn Kokopo, Papua Gini Newydd

Darperir gwasanaethau meddygol gofal sylfaenol gan feddygon, cynorthwywyr meddygol, ymarferwyr nyrsio, neu weithwyr iechyd proffesiynol eraill sydd â chysylltiad cyntaf â chlaf sy'n mofyn triniaeth neu ofal meddygol.[18] Mae'r rhain yn digwydd mewn swyddfeydd meddygon, clinigau, cartrefi nyrsio, ysgolion, ymweliadau cartref, a lleoedd eraill yn agos at gleifion. Gall y darparwr gofal sylfaenol drin tua 90% o ymweliadau meddygol. Mae'r rhain yn cynnwys trin salwch acíwt a chronig, gofal ataliol ac addysg iechyd i bob oed a'r ddau ryw.

Darperir gwasanaethau meddygol gofal eilaidd gan arbenigwyr meddygol yn eu swyddfeydd neu glinigau neu mewn ysbytai cymunedol lleol ar gyfer claf a atgyfeiriwyd gan ddarparwr gofal sylfaenol a roddodd ddiagnosis neu driniaeth i'r claf gyntaf.[19] Gwneir atgyfeiriadau (referrals) ar gyfer y cleifion hynny yr oedd angen arbenigedd neu weithdrefnau. Mae'r rhain yn cynnwys gofal dydd a gwasanaethau cleifion mewnol, adrannau brys, meddygaeth gofal dwys, gwasanaethau llawfeddygaeth, therapi corfforol, esgor a danfon, unedau endosgopi, labordy diagnostig a gwasanaethau delweddu meddygol, canolfannau hosbis, ac ati. Gall rhai darparwyr gofal sylfaenol hefyd ofalu am gleifion mewn ysbytai a geni babanod mewn lleoliad gofal eilaidd.

Darperir gwasanaethau meddygol gofal trydyddol gan ysbytai arbenigol neu ganolfannau rhanbarthol sydd â chyfleusterau diagnostig a thriniaeth nad ydynt ar gael yn gyffredinol mewn ysbytai lleol. Mae'r rhain yn cynnwys canolfannau trawma, canolfannau trin llosgiadau, gwasanaethau uned newydd-anedig uwch, trawsblaniadau organau, beichiogrwydd risg uchel, oncoleg radiotherapi, ac ati.

Mae gofal meddygol modern yn dibynnu ar wybodaeth sy'n dal i gael ei darparu mewn llawer o leoliadau gofal iechyd ar gofnodion papur, ond yn gynyddol y dyddiau hyn trwy ddulliau electronig .

Gwyddorau sylfaenol

golygu
  • Anatomeg yw'r astudiaeth o adeiledd ffisegol organebau.
  • Biocemeg yw'r astudiaeth o'r cemeg sy'n digwydd mewn organebau byw, yn enwedig strwythur a swyddogaeth eu cydrannau cemegol.
  • Biomecaneg yw'r astudiaeth o strwythur a swyddogaeth systemau biolegol trwy ddulliau Mecaneg.
  • Bioystadegau yw cymhwyso ystadegau i feysydd biolegol yn yr ystyr ehangaf. Mae gwybodaeth am fio-ystadegau yn hanfodol wrth gynllunio, gwerthuso a dehongli ymchwil feddygol. Mae hefyd yn sylfaenol i epidemioleg a meddygaeth sy'n seiliedig ar dystiolaeth.
  • Mae bioffiseg yn wyddor ryngddisgyblaethol sy'n defnyddio dulliau ffiseg a chemeg ffisegol i astudio systemau biolegol.
  • Bioleg cell (neu Sytoleg) yw'r astudiaeth ficrosgopig o gelloedd unigol.
 
Louis Pasteur, fel y'i portreadwyd yn ei labordy, 1885 gan Albert Edelfelt
  • Embryoleg yw'r astudiaeth o ddatblygiad cynnar organebau.
  • Endocrinoleg yw'r astudiaeth o hormonau a'u heffaith ar draws corff anifeiliaid.
  • Astudiaeth o ddemograffeg prosesau clefyd yw epidemioleg, ac mae'n cynnwys astudiaeth o epidemigau.
  • Geneteg yw'r astudiaeth o enynnau, a'u rôl mewn etifeddiaeth fiolegol .
  • Astudiaeth o strwythurau meinweoedd biolegol trwy ficrosgopeg ysgafn, microsgopeg electron ac imiwn-histocemeg yw histoleg.
  • Imiwnoleg yw'r astudiaeth o'r system imiwnedd.
  • Ffiseg feddygol yw'r astudiaeth o gymhwysiad egwyddorion ffiseg mewn meddygaeth.
  • Microbioleg yw'r astudiaeth o ficro -organebau, gan gynnwys protosoa, bacteria, ffyngau a firysau .
  • Astudiaeth o seiliau moleciwlaidd y broses o ddyblygu, trawsgrifio a chyfieithu deunydd genetig yw bioleg foleciwlaidd.
  • Mae niwrowyddoniaeth yn cynnwys y disgyblaethau gwyddonol hynny sy'n gysylltiedig ag astudio'r system nerfol. Prif ffocws niwrowyddoniaeth yw bioleg a ffisioleg yr ymennydd dynol a llinyn asgwrn y cefn. Mae rhai arbenigeddau clinigol cysylltiedig yn cynnwys niwroleg, niwrolawdriniaeth a seiciatreg.
  • Mae gwyddor maeth (ffocws damcaniaethol) a dieteteg (ffocws ymarferol) yn astudiaeth o'r berthynas rhwng bwyd a diod ac iechyd a chlefydau, yn enwedig wrth benderfynu ar y diet gorau posibl. Mae therapi maeth meddygol yn cael ei wneud gan ddietegwyr ac fe'i rhagnodir ar gyfer diabetes, clefydau cardiofasgwlaidd, anhwylderau pwysau a bwyta, alergeddau, diffyg maeth, a chlefydau neoplastig.
  • Astudiaeth o afiechyd yw patholeg fel gwyddor - ei achosion, ei gwrs, ei ddilyniant a'i ddatrysiad.
  • Ffarmacoleg yw'r astudiaeth o gyffuriau a'u gweithredoedd.
  • Gynaecoleg yw'r astudiaeth o system atgenhedlu benywaidd.
  • Ffotobioleg yw'r astudiaeth o'r rhyngweithiadau rhwng ymbelydredd anïoneiddio ac organebau byw.
  • Ffisioleg yw'r astudiaeth o weithrediad arferol y corff a'r mecanweithiau rheoleiddio sylfaenol.
  • Radiobioleg yw'r astudiaeth o'r rhyngweithiadau rhwng ymbelydredd ïoneiddio ac organebau byw.
  • Astudiaeth o effeithiau peryglus cyffuriau a gwenwynau yw tocsicoleg.

Arbenigeddau

golygu

Yn ystyr ehangaf "meddygaeth", mae yna lawer o wahanol arbenigeddau. Yn y DU, mae gan y rhan fwyaf o arbenigeddau eu corff neu goleg eu hunain, sydd â'i arholiad mynediad ei hun. Mae datblygiad arbenigedd yn aml yn cael ei yrru gan dechnoleg newydd (fel datblygu anestheteg effeithiol) neu ffyrdd o weithio (fel adrannau brys); mae'r arbenigedd newydd yn arwain at ffurfio un corff o feddygon a'r bri o weinyddu a gweithredu eu hymchwiliadau eu hunain.

O fewn cylchoedd meddygol, mae arbenigeddau fel arfer yn ffitio i un o ddau gategori eang: "Meddygaeth" a "Llawfeddygaeth". Mewn "meddygaeth" mae angen hyfforddiant rhagarweiniol mewn Meddygaeth Fewnol ar y rhan fwyaf o'r is-arbenigeddau.

Mae "llawfeddygaeth" yn cyfeirio at ymarfer meddygaeth lawdriniaethol, ac mae angen hyfforddiant rhagarweiniol mewn Llawfeddygaeth Gyffredinol ar y rhan fwyaf o is-arbenigeddau yn y maes hwn. Ar hyn o bryd, nid yw rhai arbenigeddau meddygaeth yn ffitio'n hawdd i'r naill neu'r llall o'r categorïau hyn, megis radioleg, patholeg, neu anesthesia.

Arbenigedd llawfeddygol

golygu
 
Llawfeddygon mewn ystafell lawdriniaeth

Mae llawfeddygaeth yn arbenigedd meddygol hynafol sy'n defnyddio technegau llaw ac offerynnol gweithredol ar glaf i ymchwilio neu drin cyflwr patholegol fel afiechyd neu anaf, i helpu i wella gweithrediad neu olwg y corff neu i atgyweirio mannau sydd wedi rhwygo'n ddiangen (er enghraifft, drwm clust tyllog). Rhaid i lawfeddygon hefyd reoli ymgeiswyr llawfeddygol cyn-llawdriniaethol, ôl-lawdriniaethol ac yn aml, ar wardiau ysbytai. Mae gan lawfeddygaeth lawer o is-arbenigeddau, gan gynnwys llawfeddygaeth gyffredinol,[20] llawdriniaeth offthalmig,[21] llawdriniaeth gardiofasgwlaidd, llawfeddygaeth y colon a'r rhefr,[22] niwrolawdriniaeth,[23] llawfeddygaeth y geg a'r wyneb,[24] llawdriniaeth oncoleg,[25] llawdriniaeth orthopedig,[26] otolaryngology,[27] llawdriniaeth blastig,[28] llawdriniaeth trawsblannu, llawdriniaeth trawma,[29] wroleg,[30] llawdriniaeth fasgwlaidd,[31] a llawdriniaeth bediatrig.[32]

Mewn rhai canolfannau, mae anesthesioleg yn rhan o raniad llawdriniaeth (am resymau hanesyddol a logistaidd), er nad yw'n ddisgyblaeth lawfeddygol. Gall arbenigeddau meddygol eraill ddefnyddio gweithdrefnau llawfeddygol, megis offthalmoleg a dermatoleg, ond ni chânt eu hystyried yn is-arbenigeddau llawfeddygol fel y cyfryw.

Mae hyfforddiant llawfeddygol yn yr Unol Daleithiau yn gofyn am o leiaf bum mlynedd o breswyliad ar ôl ysgol feddygol. Mae is-arbenigeddau llawdriniaeth yn aml yn gofyn am saith mlynedd neu fwy. Yn ogystal, gall cymrodoriaethau bara un i dair blynedd ychwanegol. Oherwydd y gall cymrodoriaethau ôl-breswyliaeth fod yn gystadleuol, mae llawer o hyfforddeion yn neilltuo dwy flynedd ychwanegol i ymchwilio. Felly mewn rhai achosion ni fydd hyfforddiant llawfeddygol yn gorffen am fwy na degawd ar ôl ysgol feddygol. Ar ben hynny, gall hyfforddiant llawfeddygol fod yn anodd iawn ac yn cymryd llawer o amser.

Addysg a rheolaethau cyfreithiol

golygu
 
Myfyrwyr meddygol yn dysgu am bwythau

Mae addysg a hyfforddiant meddygol yn amrywio ledled y byd. Fel arfer mae'n cynnwys addysg lefel mynediad mewn ysgol feddygol prifysgol, ac yna cyfnod o ymarfer dan oruchwyliaeth neu interniaeth, neu breswyliad. Gellir dilyn hyn gan hyfforddiant galwedigaethol ôl-raddedig. Mae amrywiaeth o ddulliau addysgu wedi'u defnyddio mewn addysg feddygol, sy'n dal i fod yn ffocws ymchwil gweithredol. Yng Nghanada ac Unol Daleithiau America, rhaid cwblhau gradd Doethur mewn Meddygaeth, MD, neu radd Doethur mewn Meddygaeth Osteopathig, a dalfyrrir yn aml fel DO ac sy'n unigryw i'r Unol Daleithiau.

Moeseg feddygol

golygu
 
Llawysgrif Fysantaidd o'r Llw Hippocrataidd o'r 12g

Mae moeseg feddygol yn system o egwyddorion moesol sy'n cymhwyso gwerthoedd a dyfarniadau llysoedd a llywodraeth i ymarfer meddygaeth. Fel disgyblaeth ysgolheigaidd, mae moeseg feddygol yn cwmpasu ei chymhwysiad ymarferol mewn lleoliadau clinigol yn ogystal â gwaith ar ei hanes, athroniaeth, diwinyddiaeth a chymdeithaseg. Chwech o’r gwerthoedd sy’n berthnasol yn aml i drafodaethau moeseg feddygol yw:

  • ymreolaeth – mae gan y claf yr hawl i wrthod neu ddewis ei driniaeth. (Voluntas aegroti suprema lex .)
  • cymwynasgarwch – dylai ymarferwr weithredu er lles gorau’r claf. (Salus aegroti suprema lex .)
  • cyfiawnder – yn ymwneud â dosbarthu adnoddau iechyd prin, a phenderfyniad pwy sy’n cael pa driniaeth (tegwch a chydraddoldeb).
  • di-malefience - "yn gyntaf, peidiwch â gwneud unrhyw niwed" (primum non-nocere).
  • parch at bersonau – mae gan y claf (a’r sawl sy’n trin y claf) yr hawl i gael eu trin ag urddas.
  • geirwiredd a gonestrwydd – mae’r cysyniad o gydsyniad gwybodus (informed consent) wedi cynyddu mewn pwysigrwydd ers digwyddiadau hanesyddol Treialon y Meddygon o dreialon Nuremberg, arbrawf siffilis Tuskegee, ac eraill.

Nid yw gwerthoedd o'r fath yn rhoi atebion ynghylch sut i drin sefyllfa benodol, ond maent yn darparu fframwaith defnyddiol ar gyfer deall gwrthdaro. Pan fo gwerthoedd moesol yn gwrthdaro, gall y canlyniad fod yn anodd i'r unigolyn, ac yn argyfwng moesegol. Weithiau, nid oes ateb da i gyfyng-gyngor mewn moeseg feddygol, ac o bryd i'w gilydd, mae gwerthoedd y gymuned feddygol (hy yr ysbyty a'i staff) yn gwrthdaro â gwerthoedd y claf unigol, y teulu, neu'r gymuned anfeddygolehangach. Gall gwrthdaro godi hefyd rhwng darparwyr gofal iechyd, neu ymhlith aelodau'r teulu. Er enghraifft, mae rhai yn dadlau bod egwyddorion ymreolaeth a chymwynasgarwch yn gwrthdaro pan fydd cleifion yn gwrthod trallwysiadau gwaed; ac ni phwysleisiwyd ar yr arferiad o ddweud y gwir cyn yr oes HIV mewn rhai gwledydd Ewropeaidd.

 
Cerflun o'r hen feddyg Eifftaidd Imhotep, y meddyg cyntaf o'r hynafiaeth sy'n hysbys wrth ei enw

Byd hynafol

golygu

Fel y nodwyd ar y dechrau, wrth gyfeirio at Forwyn Llyn y Fan, roedd meddygaeth gynhanesyddol yn ymgorffori planhigion (llysiau rhinweddol), rhannau o anifeiliaid, a mwynau arbennig. Mewn llawer o achosion defnyddid y rhain yn ddefodol fel sylweddau hud gan offeiriaid, siamaniaid, neu feddygon, fel Meddygon Myddfai. Mae systemau ysbrydol adnabyddus yn cynnwys eneidyddiaeth (y syniad bod gan wrthrychau difywyd ysbryd), ysbrydegaeth (apêl at dduwiau neu gymundeb ag ysbrydion hynafiaid); siamaniaeth (breinio unigolyn â phwerau cyfriniol); a dewiniaeth (cael y gwir drwy hud). Mae maes anthropoleg feddygol yn archwilio'r ffyrdd y mae diwylliant a chymdeithas wedi'u trefnu o amgylch neu'n cael eu heffeithio gan faterion iechyd, gofal iechyd a materion cysylltiedig.

Mae cofnodion cynnar ar feddyginiaeth wedi'u darganfod o feddyginiaeth hynafol yr Aifft, Meddygaeth Babylonaidd, meddygaeth Ayurvedic (yn is-gyfandir India), meddygaeth Tsieineaidd glasurol, meddygaeth Geltaidd, meddygaeth Groeg hynafol a meddygaeth Rufeinig.

Yn yr Aifft, Imhotep (3g CC) yw'r meddyg cyntaf mewn hanes sy'n hysbys wrth ei enw. Y testun meddygol hynaf o'r Aifft yw Papyrws Gynaecolegol Kahun o tua 2000 BCE, sy'n disgrifio clefydau gynaecolegol. Mae Papyrws Edwin Smith sy'n dyddio'n ôl i 1600 BCE yn waith cynnar ar lawdriniaeth, tra bod Papyrus Eber sy'n dyddio'n ôl i 1500 BCE yn debyg i werslyfr ar feddygaeth. [33]

Yn Tsieina, mae tystiolaeth archeolegol o feddyginiaeth mewn Tsieinëeg yn dyddio'n ôl i Frenhinllin Shang yr Oes Efydd, yn seiliedig ar hadau ar gyfer llysieuaeth ac offer y tybir eu bod wedi'u defnyddio ar gyfer llawdriniaeth.[34] Mae'r Huangdi Neijing, epilydd meddygaeth Tsieineaidd, yn destun meddygol a ysgrifennwyd yn dechrau yn yr 2g CC ac a luniwyd yn y 3g.[35]

Yn India, disgrifiodd y llawfeddyg Sushruta nifer o lawdriniaethau, gan gynnwys y ffurfiau cynharaf o lawdriniaeth blastig.[36] [37] Daw cofnodion cynharaf ysbytai pwrpasol o Mihintale yn Sri Lanka lle mae tystiolaeth o gyfleusterau triniaeth feddygol pwrpasol i gleifion.[38][39]

Cyfeiriaau

golygu
  1. ↑ "Dictionary, medicine". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 March 2016. Cyrchwyd 2 Dec 2013.
  2. ↑ Firth, John (2020). "Science in medicine: when, how, and what". Oxford textbook of medicine. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0198746690.
  3. ↑ "The practice of clinical medicine as an art and as a science". Med Humanit 26 (1): 18–22. June 2000. doi:10.1136/mh.26.1.18. PMID 12484313.
  4. ↑ WHO Dept. of Essential Drugs and Medicines Policy (2002). Traditional medicine: growing needs and potential. World Health Organization.
  5. ↑ "Mapping the Cochrane evidence for decision making in health care". Journal of Evaluation in Clinical Practice 13 (4): 689–92. August 2007. doi:10.1111/j.1365-2753.2007.00886.x. PMID 17683315.
  6. ↑ The Medical Interview: Mastering Skills for Clinical Practice (arg. 5th). F. A. Davis. 2005. ISBN 978-0-8036-1246-4. OCLC 232304023.
  7. ↑ "Update: guidelines for defining the legal health record for-disclosure purposes". Journal of AHIMA 76 (8): 64A–64G. September 2005. PMID 16245584. http://library.ahima.org/xpedio/groups/public/documents/ahima/bok1_027921.hcsp?dDocName=bok1_027921.
  8. ↑ "Clinical examination". TheFreeDictionary.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 February 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  9. ↑ "Clinical examination". TheFreeDictionary.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 February 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  10. ↑ "Clinical examination". TheFreeDictionary.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 February 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  11. ↑ "Clinical examination". TheFreeDictionary.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 February 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  12. ↑ "Measuring the "managedness" and covered benefits of health plans". Health Services Research 35 (3): 707–34. August 2000. PMC 1089144. PMID 10966092. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1089144.
  13. ↑ W. Ogwen Williams, "A note on the history of Ysbyty Ifan", Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, cyf. 15 (1954).
  14. ↑ "Insuring America's Health: Principles and Recommendations". Institute of Medicine at the National Academies of Science. 14 Jan 2004. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 19 October 2009.
  15. ↑ "The Case For Single Payer, Universal Health Care for the United States". Cthealth.server101.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 April 2018. Cyrchwyd 4 May 2009.
  16. ↑ Sipkoff, Martin (January 2004). "Transparency called key to uniting cost control, quality improvement". Managed Care 13 (1): 38–42. PMID 14763279. http://www.managedcaremag.com/archives/0401/0401.forum.html. Adalwyd 16 April 2006.
  17. ↑ "Primary, Secondary and Tertiary HealthCare – Arthapedia". www.arthapedia.in. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 January 2021. Cyrchwyd 19 January 2021.
  18. ↑ "Types of health care providers: MedlinePlus Medical Encyclopedia". medlineplus.gov (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 January 2021. Cyrchwyd 19 January 2021.
  19. ↑ "Secondary Health Care". International Medical Corps (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 January 2021. Cyrchwyd 19 January 2021.
  20. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  21. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  22. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  23. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  24. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  25. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  26. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  27. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  28. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  29. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  30. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  31. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  32. ↑ "What are the surgical specialties?". American College of Surgeons (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 January 2021. Cyrchwyd 18 January 2021.
  33. ↑ Ackerknecht, Erwin (1982). A Short History of Medicine. JHU Press. t. 22. ISBN 978-0-8018-2726-6.
  34. ↑ Hong, Francis (2004). "History of Medicine in China". McGill Journal of Medicine 8 (1): 7984. http://www.medicine.mcgill.ca/MJM/issues/v08n01/crossroads/hong.pdf.
  35. ↑ Unschuld, Pual (2003). Huang Di Nei Jing: Nature, Knowledge, Imagery in an Ancient Chinese Medical Text. University of California Press. t. ix. ISBN 978-0-520-92849-7. Cyrchwyd 14 November 2015.
  36. ↑ "We need to think and act". Indian Journal of Plastic Surgery 36 (1): 53–54. 2003. http://www.ijps.org/text.asp?2003/36/1/53/5785. Adalwyd 9 August 2021.
  37. ↑ "History of plastic surgery in India". Journal of Postgraduate Medicine 48 (1): 76–8. 2002. PMID 12082339.
  38. ↑ "Rohal Kramaya Lovata Dhayadha Kale Sri Lankikayo.". Vidhusara Science Magazine: 5. November 1993.
  39. ↑ "Resource mobilization in Sri Lanka's health sector" (PDF). Harvard School of Public Health & Health Policy Programme, Institute of Policy Studies. 9 February 1997. t. 19. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 29 October 2001. Cyrchwyd 16 July 2009.
Chwiliwch am meddygaeth
yn Wiciadur.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Meddygaeth&oldid=12952132"