Môr Caspia: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

 

Mae ganddo arwynebedd o {{wikidata|properties|qualifier|references|normal+|best|Q5484|P2046|P585}} (ac eithrio'r morlyn hallt iawn o Garabogazköl) a chyfaint o {{wikidata|properties|qualifier|references|normal+|best|Q5484|P2234|P585}}, a halltedd o oddeutu 1.2% (12 g / l), tua thraean dŵr y môr ar gyfartaledd.<ref name="web1">{{cite web|url=http://www.caspianenvironment.org/newsite/Caspian-Background.htm|title=Caspian Sea – Background|year=2009|publisher=Caspian Environment Programme|archive-url=https://archive.is/20130703213331/http://www.caspianenvironment.org/newsite/Caspian-Background.htm|archive-date=3 Gorffennaf 2013|url-status=dead|access-date=11 Medi 2012}}</ref> Mae hyd y môr yn ymestyn bron i 1,200 [[cilomedr]] (750 [[milltir]]) o'r gogledd i'r de, gyda lled cyfartalog o 320 km (200 milltir).

 

Y prif afonydd sy'n llifo iddo yw [[afon Folga]], [[afon Ural]], [[afon Terek]] ac [[afon Koera]]. Nid oes afon yn llifo allan ohono, felly mae'r dŵr yn hallt. Yn 2004, roedd lefel y dŵr 28 metr (92 troedfedd) yn is na lefel y môr. Mae lefel dŵr Môr Caspia ei hun wedi gostwng yn sylweddol yn y degawdau diwethaf, oherwydd cynnydd yn yr [[anweddiad]], lleihad yn y glawogydd ac effaith adeiladu [[argae]]au i gymeryd dŵr o'r Folga. Dechreuodd y cylch lefel y môr olaf gyda chwymp yn lefel y môr o 3m (10 tr) rhwng 1929 a 1977, ac yna codiad o 3m (10 tr) rhwng 1977 a 1995. Ers hynny mae osgiliadau llai wedi cymryd lle.<ref>{{cite web|url=http://www.caspage.citg.tudelft.nl/project.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20110724171008/http://www.caspage.citg.tudelft.nl/project.html |archive-date=2011-07-24 |title=Welcome to the Caspian Sea Level Project Site |publisher=Caspage.citg.tudelft.nl |access-date=2010-05-17}}</ref> Amcangyfrifodd astudiaeth gan Academi Gwyddorau Azerbaijan fod lefel y môr yn gostwng mwy na chwe centimetr y flwyddyn oherwydd [[anweddiad]] cynyddol oherwydd y tymheredd yn codi a achosir gan [[newid hinsawdd]].<ref name="Nation-20190418">{{cite news |title=Caviar pool drains dry as Caspian Sea slides towards catastrophe |url=https://www.nationmultimedia.com/detail/opinion/30367864 |access-date=2019-04-18 |work=The Nation |agency=Agence France-Presse |date=2019-04-18 |location=Bangkok |archive-url=https://web.archive.org/web/20190417191035/http://www.nationmultimedia.com/detail/opinion/30367864 |archive-date=2019-04-17 |url-status=live }}</ref>

 

==Daearyddiaeth==

Rhennir y Caspian yn dri rhanbarth ffisegol gwahanol: y Caspian Gogleddol, Canol a Deheuol.<ref name="hooshang1">{{cite book|author=Hooshang Amirahmadi|title=The Caspian Region at a Crossroad: Challenges of a New Frontier of Energy and Development|url=https://books.google.com/books?id=zMQp4_Shq90C&pg=PA112|access-date=20 May 2012|year=2000|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0-312-22351-9|pages=112–|archive-url=https://web.archive.org/web/20130528022143/http://books.google.com/books?id=zMQp4_Shq90C&pg=PA112|archive-date=28 Mai 2013|url-status=live}}</ref> Y ffin Gogledd-Ganol yw "Trothwy Mangyshlak", sy'n rhedeg trwy Ynys Chechen a Cape Tiub-Karagan. Y ffin Ganol-Ddeheuol yw Trothwy Apsheron, silff o darddiad tectonig rhwng cyfandir Ewrasia a gweddillion cefnforol, sy'n rhedeg trwy Ynys Zhiloi a Cape Kuuli.<ref>{{cite journal|author=Khain V.E. Gadjiev A.N. Kengerli T.N.|s2cid=129017738|title=Tectonic origin of the Apsheron Threshold in the Caspian Sea|journal=Doklady Earth Sciences|volume=414|issue=1|year=2007|pages=552–556|doi=10.1134/S1028334X07040149|bibcode=2007DokES.414..552K}}</ref><ref name="dumont1">{{cite book|author1=Henri J. Dumont|author2=Tamara A. Shiganova|author3=Ulrich Niermann|title=Aquatic Invasions in the Black, Caspian, and Mediterranean Seas|url=https://books.google.com/books?id=CFZqnCfulHwC|access-date=20 May 2012|year=2004|publisher=Springer|isbn=978-1-4020-1869-5|archive-url=https://web.archive.org/web/20130528030026/http://books.google.com/books?id=CFZqnCfulHwC|archive-date=28 Mai 2013|url-status=live}}</ref> Bae Garabogazköl yw cilfach ddwyreiniol halwynog y Caspia, sy'n rhan o Turkmenistan ac ar brydiau bu'n llyn ynddo'i hun oherwydd yr isthmws sy'n ei dorri i ffwrdd o'r Caspia.

 

Mae'r gwahaniaethau rhwng y tair rhan yn ddramatig. Mae'r Caspian Gogleddol yn cynnwys y silff Caspia yn unig, ac mae'n fas iawn, gyda llai nag 1% o gyfanswm cyfaint y dŵr a dyfnder cyfartalog o ddim ond 5–6 metr (16-20 tr). Mae'r môr yn amlwg yn dyfnhau tuag at y Caspian Canol, lle mae'r dyfnder ar gyfartaledd yn 190 metr (620 tr).<ref name="kost1">{{cite book|author=A. G. Kostianoi and A. Kosarev|title=The Caspian Sea Environment|url=https://books.google.com/books?id=C1ajCHzI9OEC|access-date=20 May 2012|year=2005|publisher=Birkhäuser|isbn=978-3-540-28281-5|archive-url=https://web.archive.org/web/20130528012336/http://books.google.com/books?id=C1ajCHzI9OEC|archive-date=28 Mai 2013|url-status=live}}</ref> Y Caspian Deheuol yw'r dyfnaf, gyda dyfnderoedd cefnforol o dros 1,000 metr (3,300 tr), yn sylweddol uwch na dyfnder moroedd rhanbarthol eraill, megis [[Gwlff Persia]]. Mae'r Caspian Canol a De yn cyfrif am 33% a 66% o gyfanswm cyfaint y dŵr.<ref name="dumont1"/> Mae rhan ogleddol Môr Caspia fel arfer yn rhewi yn y gaeaf, ac yn y gaeafau oeraf mae iâ yn ffurfio yn y de hefyd.<ref name="hooshang1"/> The northern portion of the Caspian Sea typically freezes in the winter, and in the coldest winters ice forms in the south as well.<ref>{{cite web|url=http://ann.az/en/?p=19304|title=News Azerbaijan|work=ann.az|access-date=9 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20130512051506/http://ann.az/en/?p=19304|archive-date=12 May 2013|url-status=live}}</ref>

 

Mae gan Fôr Caspia nifer o [[ynys]]oedd drwyddi draw, pob un ohonynt ger yr arfordiroedd; dim yn rhannau dyfnach y môr. [[Ogurja Ada]] yw'r ynys fwyaf, sy'n 37 km (23 milltir) o hyd, gyda ''gazelles'' yn crwydro'n rhydd arni. Yng Ngogledd Caspia, mae mwyafrif yr ynysoedd yn fach ac yn anghyfannedd, fel Archipelago Tyuleniy, sy'n warchodfa adar pwysig. Mae gan rai o'r ynysoedd aneddiadau dynol.