Bryn Tara

Bryn Tara
Math	safle archaeolegol
Daearyddiaeth
Sir	Swydd Meath
Gwlad	Gweriniaeth Iwerddon
Uwch y môr	197 metr
Cyfesurynnau	53.5775°N 6.6119°W
Amlygrwydd	180 metr
Cyfnod daearegol	Oes Newydd y Cerrig
Statws treftadaeth	cofadail cenedlaethol Iwerddon
Manylion
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Safle archeolegol yn Iwerddon yn Swydd Meath yw Bryn Tara. Ym mytholeg Geltaidd Iwerddon, Tara yw prifddinas chwedlonol yr ynys, a leolir ym mhumed talaith Mide, yng nghanol y wlad: "bryn y brenhinoedd" ydyw (Gwyddeleg: Teamhair na Rí).

Mae'r stori Suidigud Tellach Temra ("Sefydliad Parth Tara") yn amlygu goruchafiaeth y ddinas dros weddill yr ynys.

Mae'n ffinio â safleoedd archeolegol mawr eraill, gan gynnwys Brú na Bóinne.

Yr Enw

Seisnigiad o'r enw Gwyddeleg Teamhair neu Cnoc na Teamhrach ('Bryn Tara') yw'r enw Tara. Fe'i gelwir hefyd yn Teamhair na Rí ('Tara y brenhinoedd'), a gynt hefyd Liathdruim ('y grib lwyd').[3] Ffurf yr Hen Wyddeleg yw Temair. Credir bod hwn yn dod o'r Proto-Gelteg *Temris ac yn golygu 'noddfa' neu 'gofod cysegredig' wedi'i dorri i ffwrdd ar gyfer seremoni, sy'n cyd-fynd â'r temenos Groegeg (τέμενος) a templum Lladin. Awgrym arall yw ei fod yn golygu "uchder gyda golygfa".^[1]^[2]

Y Chwedloniaeth a'r hanes

Lia Fâil

Dywed testunau canoloesol sy'n ymwneud â thraddodiad chwedlonol Iwerddon wrthym ei fod wedi'i rannu'n bedair talaith (neu bedair teyrnas): Ulster (Ulaidh, yn y Wyddeleg), Connaught (Connachta), Leinster (Laighin) a Munster (Mumhain) y ychwanegir atynt sef Meath (Midhe) sy'n cynnwys rhan o'r lleill. Fe'i lleolir yn y canol ac mae dinas Tara, preswylfa'r "ard ri Érenn", y goruchaf frenhinoedd, a gynghorir gan y derwyddon. Dyma le'r holl gynulliadau crefyddol, gwleidyddol a barnwrol yn ogystal â gorseddu'r brenin sy'n achlysur "Gwledd Tara" enwog.

Er gwaethaf y cyfoeth o straeon mytholegol sy'n gysylltiedig ag ef, mae haneswyr presennol yn credu nad Tara oedd cartref breindal go iawn1 ond yn hytrach safle wedi'i neilltuo ar gyfer defodau brenhinol neu hyd yn oed cysyniad chwedlonol yn ei hanfod.^[3]

Yn y cyfnod hanesyddol, byddai brenhinoedd Tara wedi cymryd yn ganiataol gan frenhinoedd Leinster yn y 4edd ganrif a'r 5ed ganrif, yna gan rai Ulster, i gael ei fonopoleiddio o'r diwedd gan linach Ui Néill yn y 7fed ganrif ac a ddaw yn yr Ard ri Eren (Uchel Frenin Iwerddon).

Yn Tara y lleolir y gwrthdaro rhwng Sant Padrig a Loegaire, ac yn y lle hwn hefyd y ceir talisman y Maen Fal (Lia Fáil - gweler Morfessa), symbol Sofraniaeth.

Ar 15 Awst 1843, trefnodd y cenedlaetholwr Daniel O'Connell, a gafodd y llysenw y "Brenin Heb ei Goron", rali enfawr ar y bryn o 250,000 o bobl ar gyfer dirymu'r Undeb â Phrydain Fawr.

Y Safle

Lleolir y safle tua deugain cilomedr i'r gogledd o Ddulyn ac mae ei anheddiad yn dyddio'n ôl i'r cyfnod Neolithig. Mae'n cynnwys 5 clostir crwn dros radiws o 2 km, a gelwir dau ohonynt yn Rath Lugh (gweler Lug) a Rath Maeve (gweler Medb), sy'n tystio i'w perthynas â mytholeg. Mae tua 40 o henebion y mae eu hadeiladu yn ymestyn o'r 4ydd mileniwm CC. i'r 5ed ganrif OC. Er bod rhai henebion mewn cyflwr boddhaol o ran cadwraeth, mae eraill wedi'u dinistrio gan waith amaethyddol ar y tir a dim ond drwy awyrluniau y gellir eu canfod. Ceir disgrifiad o’r lleoedd mewn testun sy’n dyddio o’r 11eg ganrif, y Dindshenchas (cyfieithiad arferol: Stories of the fortresses ) ond mae’r sylwadau’n fwy chwedlonol na hanesyddol. Mae meddiannaeth hir y lle yn esbonio amrywiaeth pensaernïol a galwedigaeth yr adeiladau.

Henebion pwysicaf

Rath na Ríogh (caer y brenhinoedd), mae'n glostir caerog (rhagfur a ffos) gydag arwynebedd o bron i 6 hectar.

Yn Rath na Ríogh mae Mynydd y Gwystl, sy'n feddrod cyntedd megalithig, o'r 4ydd mileniwm. Darganfuwyd olion tua deugain o amlosgiadau yno, ac o gladdedigaeth sy'n cyflwyno gemwaith cyfoethog o darddiad Môr y Canoldir.

Gerllaw mae'r Lia Fâil (Carreg Tynged) a lloc o'r enw Tech Cormac: preswylfa'r Brenin Cormac Mac Airt, y cyfeirir ato'n aml yn y testunau.

Mae The Rath of Synods yn perthyn i ganrifoedd olaf y mileniwm 1af CC. J.-C. ac mae'n datgelu adeileddau crwn enfawr (15 i 30 metr mewn diamedr) gyda physt y mae'n debyg bod eu galwedigaeth wedi'i bwriadu ar gyfer y defodau derwyddol. Mae cloddiadau rhannol yn dangos, yn dibynnu ar yr oes, y defnyddiwyd henebion at ddibenion angladdol neu breswyl.

Mae'r Míodhchuarta (Neuadd Wledd) yn ofod sydd wedi'i leoli ychydig i'r gogledd o'r Rath of Synods. Mae dau wrthglawdd cyfochrog 30 metr oddi wrth ei gilydd yn rhedeg am bellter o 180 metr. Nid ydym yn gwybod ei union gyrchfan, ond gall fod yn "gwrt" seremonïol yn unig, neu'n nemeton, gofod cysegredig wedi'i neilltuo ar gyfer seremonïau Derwyddol.
Gelwir clostir arall yn Rath Laoghaire, a enwyd ar ôl Lóegaire mac Néill , y brenin a wrthwynebodd Sant Padrig, yn ôl y chwedl, yn ystod Cristnogaeth yr ynys.
Twmpathau claddu yw Rath Grainne a Claoin-Fhearta, ac mae'r olaf yn gysylltiedig â chwedl bod Dunlaing, Brenin Leinster, wedi llofruddio 30 o dywysogesau a 300 o'u gosgorddau.

Tramwyfa o draffordd yr M3

Mae’r cynllun i groesi traffordd yr M3 2.2 km o Hill of Tara wedi arwain at nifer o brotestiadau yn ogystal ag achosion cyfreithiol gerbron yr Uchel Lys, dan arweiniad y cyfreithiwr Vincent Salafia. Cyhuddodd gwrthwynebwyr y prosiect ef o groesi dyffryn Tara a Skryne, gyda’u potensial archeolegol cyfoethog, ac o ddinistrio’r dreftadaeth o blaid peri-drefoli.^[4] Fodd bynnag, agorwyd traffordd yr M3 ar 4 Mehefin, 2010.^[5]

Pum Ffordd Tara

Yn ôl y chwedl, mae pum ffordd hynafol neu llwybr yn cyfarfod yn Tara, gan ei gysylltu â holl daleithiau Iwerddon. Roedd y cyfeiriad cynharaf at bum heol Tara yn y chwedl Togail Bruidne Da Derga (Dinistrio Neuadd Da Derga).^[6]^[7]

Dywedir mai’r pum ffordd yw:

Llwybr Assail, a aeth i'r gorllewin i gyfeiriad Lough Owel, yna i Rathcroghan.
Llwybr Midluachra, a aeth i Slane, yna i Gaer Navan, gan orffen yn Dunseverick.
Llwybr Cualann, a aeth trwy Ddulyn a thrwy hen fro Cualann tua Waterford.
Llwybr Dala, a aeth tuag at Ossory a thrwyddo.
Llwybr Mhór, a ddilynodd yr Esker Riada yn fras i Swydd Galway.

Gweler hefyd

Brú na Bóinne

Cyfeiriadau

↑ Koch, John T. Celtic Culture: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO, 2006. p.1663
↑ Halpin, Andrew. Ireland: An Oxford Archaeological Guide to Sites from Earliest Times to AD 1600. Oxford University Press, 2006. p.341
↑ Nodyn:Cite publication.
↑ "People power combines art protest and politics". Cyrchwyd 2018-09-12. Unknown parameter |langue= ignored (|language= suggested) (help)
↑ "The Impact of the Proposed M3 Motorway on Tara and its Cultural Landscape" (PDF). Cyrchwyd 2018-09-12.
↑ "Social History Ancient Ireland, Library Ireland Online". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 February 2019. Cyrchwyd 29 October 2018.
↑ "The Slighe Cualann, Henry Morris, Jstor". JSTOR 25510099. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 October 2018. Cyrchwyd 29 October 2018.

Dolenni allanol

[1] Koch, John T. Celtic Culture: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO, 2006. p.1663

[2] Halpin, Andrew. Ireland: An Oxford Archaeological Guide to Sites from Earliest Times to AD 1600. Oxford University Press, 2006. p.341

[3] Nodyn:Cite publication.

[4] "People power combines art protest and politics". Cyrchwyd 2018-09-12. Unknown parameter |langue= ignored (|language= suggested) (help)

[5] "The Impact of the Proposed M3 Motorway on Tara and its Cultural Landscape" (PDF). Cyrchwyd 2018-09-12.

[6] "Social History Ancient Ireland, Library Ireland Online". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 February 2019. Cyrchwyd 29 October 2018.

[7] "The Slighe Cualann, Henry Morris, Jstor". JSTOR 25510099. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 October 2018. Cyrchwyd 29 October 2018.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]