Gweriniaeth Iwerddon

gwladwriaeth yn Iwerddon

Gweriniaeth ar ynys Iwerddon yw Gweriniaeth Iwerddon (Gwyddeleg: Poblacht na hÉireann, Saesneg: Republic of Ireland; yn swyddogol Éire neu Ireland). Dulyn yw prifddinas y weriniaeth. Mae'n cynnwys 26 o 32 sir Iwerddon.

Gweriniaeth Iwerddon
Éire
Ireland
ArwyddairÉirinn go Brách (Iwerddon am Byth)
Mathgwladwriaeth sofran, ynys-genedl, gwlad, gwlad OECD Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlIwerddon Edit this on Wikidata
Lb-Irland.ogg, LL-Q7913 (ron)-KlaudiuMihaila-Irlanda.wav, LL-Q33810 (ori)-Psubhashish-ଆୟରଲ୍ୟାଣ୍ଡ.wav Edit this on Wikidata
PrifddinasDulyn Edit this on Wikidata
Poblogaeth5,123,536 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 29 Rhagfyr 1937 Edit this on Wikidata
AnthemAmhrán na bhFiann Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethLeo Varadkar Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC±00:00 Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol
Gwyddeleg, Saesneg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolyr Undeb Ewropeaidd, Ardal Economeg Ewropeaidd Edit this on Wikidata
Arwynebedd69,797 km² Edit this on Wikidata
Yn ffinio gyday Deyrnas Unedig, Gogledd Iwerddon Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau53°N 8°W Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredolLlywodraeth yr Iwerddon Edit this on Wikidata
Corff deddfwriaetholOireachtas Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y wladwriaeth
Arlywydd Iwerddon Edit this on Wikidata
Pennaeth y wladwriaethMichael D. Higgins Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth
Taoiseach Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethLeo Varadkar Edit this on Wikidata
Map
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)$504,183 million, $529,245 million Edit this on Wikidata
ArianEwro Edit this on Wikidata
Cyfartaledd plant1.96 Edit this on Wikidata
Mynegai Datblygiad Dynol0.945 Edit this on Wikidata

Gelwir pennaeth y wladwriaeth yn "Uachtarán" neu Arlywydd, ond y "Taoiseach" ydyw pennaeth y llywodraeth neu'r Prif Weinidog. Nid yw'r wladwriaeth Wyddeleg yn defnyddio'r enw "Gweriniaeth Iwerddon" i ddisgrifiio ei hunan o gwbl, mewn cytundebau rhyngwladwol a chyfansoddiadol Iwerddon (Éire, Ireland) yw'r enw a ddefnyddir. Cyn cyhoeddi'r Weriniaeth yn gyfasoddiadol, galwyd y wladwriaeth yn Gwladwriaeth Rydd Iwerddon.

Daearyddiaeth golygu

 
Golygfa'r Arglwyddes yn Swydd Ciarraí (Kerry)

Yn fras, gellir disgrifio nodweddion daearyddol Iwerdon fel gwastadeddau eang yng nghanol yr ynys, gyda mynyddoedd gerllaw'r arfordir yn amgylchynu'r gwastadedd hwn. Y mynydd uchaf yw Carrauntoohil (Gwyddeleg: Corrán Tuathail), sy'n 1,041 medr (3,414 troedfedd) o uchder. Ceir nifer sylweddol o ynysoedd o amgylch yr arfordir, yn enwedig oddi ar yr arfordir gorllewinol.

Yr afon fwyaf ar yr ynys yw Afon Shannon, sy'n 259 km (161 millir) o hyd, gydag aber sy'n 113 km (70 milltir) arall o hyd. Mae'n llifo i Fôr Iwerydd ychydig i'r de o ddinas Limerick. Ceir hefyd nifer o lynnoedd sylweddol o faint.

Hanes golygu

Mae'n anodd penderfynu pryd yn union y sefydlwyd "Gweriniaeth Iwerddon". Yn 1921 llofnodwyd Cytundeb rhwng cynrychiolwyr y Weriniaeth Wyddelig (Gwyddeleg: Saorstát Éireann) a chynrychiolwyr Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon yn sefydlu Gwladwriaeth Rydd Iwerddon (Saesneg: Irish Free State), roedd yr enw Saesneg, Irish Freestate, yn gyfieithiad llythrennol o enw Gwyddeleg y Weriniaeth Wyddelig, ond o dan y cytundeb hwn, roedd y wladwriaeth newydd yn rhan o'r Ymerodraeth Brydeinig ac roedd Brenin Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon i barhau fel brenin Iwerddon. Arweinodd hyn at ryfel cartref a gollwyd gan y gweriniaethwyr a sefydlwyd gwladwriaeth Wyddelig gyda Brenin Prydain Fawr ac Iwerddon yn frenin arni.

Cyfansoddiad 1937 golygu

Yn 1937 cynhaliwyd refferendwm i sefydlu cyfansoddiad newydd i Iwerddon. Mae Cyfansoddiad Iwerddon mewn grym hyd heddiw. Nid oedd unrhwy son yn y cyfansoddiad hwn am na brenin na chynrychiolydd Brenhinol yn Iwerddon, er ni fu i'r cyfansoddiad ddweud bod Iwerddon bellach yn wladwriaeth nac yn hollol annibynnol. I bob pwrpas roedd y cysylltiad rhwng y Deyrnas Unedig a'r Wladwriaeth Rydd ar ben. O dan y cyfansoddiad hwn Iwerddon (Éire, Ireland) oedd enw'r wlad, nid y Weriniaeth Rydd, a dyma'r sefyllfa gyfreithiol hyd heddiw.

Deddf Gweriniaeth Iwerddon golygu

Yn 1949 pasiwyd Deddf gan Senedd Iwerddon o'r enw "Deddf Gweriniaeth Iwerddon" a ddatganodd yn glir bod Iwerddon yn Weriniaeth. Ni newidiodd y Ddeddf hon gyfansoddiad 1937 ac mewn gwirionedd nid oedd ynddi ond datganiad clir a diamwys o'r sefyllfa fel y roedd mewn gwirionedd.

Y Werinaeth Wyddelig a Gweriniaeth Iwerddon golygu

Nid yw'r ddau derm hyn yn gyfystyr â'i gilydd. Defyddir yr enw "y Weriniaeth Wyddelig" (Saesneg: The Irish Republic) i gyfeirio at y wladwriaeth chwildroadol a sefydlwyd yn 1916 gyda gwrthryfel y Pasg yn Nulyn a mannau eraill yn Iwerddon. Dyma'r wladwriaeth a anfonodd gynrychiolwyr i negodi gyda chynrychiolwyr Prydain Fawr ac Iwerddon yn 1921. Gwrthododd nifer helaeth o'r boblogaeth a'r Dáil (Senedd Iwerddon) dderbyn bod y wladwriaeth hon wedi dod i ben pan sefydlwyd y 'Wladwriaeth Rydd' ac mae rhai'n mynnu bod y wladwriaeth hon yn parhau i fodoli'n de juré (yn ôl y gyfraith o hyd). Dyma'r wladwriaeth a roddodd Byddin Weriniaethol Iwerddon ei theyrngarwch iddi tan yn ddiweddar iawn, ac mae rhai carfanau 'milwriaethus' yn honni bod y wladwriaeth hon yn bodoli o hyd, er yn guddiedig, a bod pob gwladwriaeth arall (Éire/Ireland a Gogledd Iwerddon) yn anghyfreithlon.

Defnyddir yr enw "Gweriniaeth Iwerddon" (Saesneg: The Republic of Ireland) ar lafar gwlad i gyfeirio at Éire/Iwerddon wedi pasio Deddf Gweriniaeth Iwerddon.

Siroedd golygu

Yn draddodiadol, rhennir ynys Iwerddon yn 32 o siroedd. O'r rhain, mae 26 yng Ngweriniaeth Iwerddon, a chwech yng Ngogledd Iwerddon.

Map o'r siroedd golygu

Sylwer nad yw'r siroedd hyn yn cyfateb ym mhob achos i'r unedau gweinyddol presennol.

  Gweriniaeth Iwerddon
  1. Áth Cliath – Dublin (Dulyn)*
  2. Cill Mhantáin – Wicklow
  3. Loch Garman – Wexford
  4. Ceatharlach – Carlow
  5. Cill Dara – Kildare
  6. An Mhí – Meath
  7. Lú – Louth
  8. Muineachán – Monaghan
  9. An Cabhán – Cavan
  10. An Longfort – Longford
  11. An Iarmhí – Westmeath
  12. Uíbh Fhailí – Offaly
  13. Laois – Laois
  14. Cill Chainnigh – Kilkenny
  15. Port Láirge – Waterford
  16. Corcaigh – Cork
  17. Ciarraí – Kerry
  18. Luimneach – Limerick
  19. Tiobraid Árann – Tipperary
  20. An Clár – Clare
  21. Gaillimh – Galway
  22. Maigh Eo – Mayo
  23. Ros Comáin – Roscommon
  24. Sligeach – Sligo
  25. Liatroim – Leitrim
  26. Dún na nGall – Donegal
Gogledd Iwerddon
  1. Fear Manach – Fermanagh
  2. Tír Eoghain – Tyrone
  3. Doire – Derry/Londonderry
  4. Aontroim – Antrim
  5. An Dún – Down
  6. Ard Mhacha – Armagh

Rhestr yn nhrefn yr wyddor golygu

Swydd
Enw Gwyddeleg
Swydd
Enw Saesneg
Prif Dre
Enw Gwyddeleg
Prif Dre
Enw Saesneg
Talaith
Áth Cliath*
Contae Átha Cliath
Dublin*
County Dublin
Áth Cliath Dublin    
Átha Cliath Theas*
Contae Átha Cliath Theas
South Dublin*
County of South Dublin
Tamhlacht Tallaght    
An Cabhán
Contae an Chabháin
Cavan
County Cavan
An Cabhán Cavan    
Ceatharlach
Contae Cheatharlach
Carlow
County Carlow
Ceatharlach Carlow    
Ciarraí
Contae Chiarraí
Kerry
County Kerry
Trá Lí Tralee    
Cill Chainnigh
Contae Chill Chainnigh
Kilkenny
County Kilkenny
Cill Chainnigh Kilkenny    
Cill Dara
Contae Chill Dara
Kildare
County Kildare
Nás na Ríogh Naas    
Cill Mhantáin
Contae Chill Mhantáin
Wicklow
County Wicklow
Cill Mhantáin Wicklow    
An Clár
Contae an Chláir
Clare
County Clare
Innis Ennis    
Corcaigh
Contae Chorcaí
Cork
County Cork
Corcaigh Cork    
Dún na nGall
Contae Dhún na nGall
Donegal
County Donegal
Leifear Lifford    
Dún Laoghaire–Ráth an Dúin*
Contae Dún Laoghaire–Ráth an Dúin
*
Dún Laoghaire-Rathdown*
County of Dún Laoghaire-Rathdown
Dún Laoghaire Dún Laoghaire    
Fine Gall*
Contae Fine Gall
Fingal*
County of Fingal
Sord Cholm Cille Swords    
Gaillimh
Contae na Gaillimhe
Galway
County Galway
Gaillimh Galway    
An Iarmhí
Contae na hIarmhí
Westmeath
County Westmeath
An Muileann gCearr Mullingar    
Laois
Contae Laoise
Laoise
County Laoise
Portlaoise Portlaoise    
Liatroim
Contae Liatroma
Leitrim
County Leitrim
Cora Droma Rúisc Carrick-on-Shannon    
Loch Garman
Contae Loch Garman
Wexford
County Wexford
Loch Garman Wexford    
An Longfort
Contae an Longfoirt
Longford
County Longford
An Longfort Longford    
Luimneach
Contae Luimnigh
Limerick
County Limerick
Luimneach Limerick    

Contae Lú
Louth
County Louth
Dún Dealgan Dundalk    
Maigh Eo
Contae Mhaigh Eo
Mayo
County Mayo
Caisleán an Bharraigh Castlebar    
An Mhí
Contae na Mí
Meath
County Meath
An Uaimh Navan    
Muineachán
Contae Mhuineacháin
Monaghan
County Monaghan
Muineachán Monaghan    
Port Láirge
Contae Phort Láirge
Waterford
County Waterford
Port Láirge Waterford    
Ros Comáin
Contae Ros Comáin
Roscommon
County Roscommon
Ros Comáin Roscommon    
Sligeach
Contae Shligigh
Sligo
County Sligo
Sligeach Sligo    
Tiobraid Árann
Contae Thiobraid Árann
Tipperary
County Tipperary
An tAonach (gog)
Cluain Meala (de)
Nenagh (gog)
Clonmel (de)
   
Uíbh Fhailí
Contae Uíbh Fhailí
Offaly
County Offaly
Tulach Mhór Tullamore    

Nodyn: * - Mae'r hen Swydd Ddulyn yn awr yn dair swydd newydd: (i) Contae Átha Cliath Theas / County of South Dublin; (ii) Contae Fine Gall / County of Fingal; (iii) Contae Dún Laoghaire–Ráth an Dúin / County of Dún Laoghaire-Rathdown.

Iaith a diwylliant golygu

Economi golygu