Cannwyll y llygad
Cannwyll y llygad yw'r rhan mewnol, du, sef twll sydd wedi'i leoli yng nghanol iris y llygad sy'n caniatáu i olau daro'r retina.[1] Mae'n ymddangos yn ddu oherwydd bod pelydrau golau sy'n mynd i mewn i 'r gannwyll naill ai'n cael eu hamsugno gan feinweoedd y tu mewn i'r llygad yn uniongyrchol, neu'n cael eu hamsugno ar ôl adlewyrchiadau gwasgaredig o fewn y llygad. Mae maint y gannwyll yn cael ei reoli gan yr iris, ac mae'n amrywio, yn dibynnu ar lawer o ffactorau, y mwyaf arwyddocaol yw faint o olau sydd yn yr amgylchedd hy y tu allan i'r llygad.[2] Fe'i defnyddiwyd yn gyntaf yn fersiwn 1588 o'r Hen Destament, yn Llyfr Deuteronomium[3].
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | dosbarth o endidau anatomegol  |
|---|---|
| Math | cwndid anatomegol, endid anatomegol arbennig |
| Rhan o | llygad |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mewn bodau dynol, mae cannwyll y llygad (Saesneg: pupil) yn grwn, ond mae ei siâp yn amrywio rhwng rhywogaethau; mae gan rai morfleiddiaid, ymlusgiaid a llwynogod gannwyll llygad hollt fertigol, ac mae gan geifr a defaid gannwyll llygad llorweddol, mathau annula sydd gan rai morfleiddiaid.[4] Mewn termau optegol ac anatomegol, cannwyll y llygad yw agorfa'r llygad. Ar yr ymyl fewnol mae strwythur amlwg, y colaréd, sy'n nodi cyffordd y bilen ddisgyblol embryonig sy'n gorchuddio'r canhwyllol embryonig.
Swyddogaeth golygu
Mae'r iris yn strwythur cyfangol, sy'n cynnwys cyhyr llyfn yn bennaf, o amgylch cannwyll y llygad. Mae golau'n mynd i mewn i'r llygad trwy'r gannwyll, ac mae'r iris yn rheoli faint o olau trwy reoli maint yr agoriad. Gelwir hyn yn atgyrch golau canhwyllol.
Ceir dau grŵp o gyhyrau llyfn yn yr iris; grŵp crwn o'r enw'r sffincter y gannwyll, a grŵp rheiddiol o'r enw lledwr y gannwyll. Pan fydd sffincter y gannwyll yn cyfangu, mae'r iris yn lleihau neu'n cyfyngu ar faint y gannwyll. Mae lledwr y gannwyll yn ymledu, sy'n cael ei ysgogi gan nerfau sympathetig o'r ganglion serfigol uchaf, yn achosii'r gannwyll i ymledu pan fydd yn cyfangu. Cyfeirir at y cyhyrau hyn weithiau fel 'cyhyrau llygaid cynhenid'.
Mae'r llwybr synhwyraidd wedi'i gysylltu â'i gymar yn y llygad arall trwy drawsgroesi ffibrau yn rhannol o'r naill lygad i'r llall. Mae hyn yn achosi'r effaith mewn un llygad i gario drosodd i'r llall.
Effaith golau golygu
Mae'r gannwyll ddu yn lledu yn y tywyllwch ac yn culhau yn y golau. Pan fydd yn gul, mae'r diamedr rhwng 2 i 4 milimetr. Yn y tywyllwch bydd yr un peth ar y dechrau, ond yna ym mhen ysbaid, bydd tua 3 i 8 mm. Fodd bynnag, mewn unrhyw grŵp oedran dynol mae amrywiaeth sylweddol ym maint canhwyllau'r llygaid. Er enghraifft, ar yr oedran pan fo'r llygad yn ei anterth o 15, gall y gannwyll mewn golau gwa amrywio o 4 mm i 9 mm rhwng gwahanol bobl. Ar ôl 25 oed, mae maint cyfartalog y gannwyll yn gostwng, ond nid ar gyfradd gyson.[5][6] Yn y cyfnod hwn, nid yw'r gannwyll yn aros yn hollol llonydd, felly gall arwain at osgiliad, a all ddwysáu a chael ei adnabod fel <i>hippus</i>. Mae cysylltiad agos rhwng cyfyngiad y gannwyll a golwg agos.[7]
Pan fydd golau llachar yn cael ei ddisgleirio ar y llygad, bydd celloedd sy'n sensitif i olau yn y retina, gan gynnwys ffoto-dderbynyddion rhodenni a chôn a chelloedd ganglion melanopsin, yn anfon signalau i'r nerf llygatsymudol (<i>oculomotor</i>), yn benodol y rhan parasympathetig sy'n dod o gnewyllyn Edinger-Westphal, sy'n dod i ben ar y cyhyr sffincter iris crwn. Pan fydd y cyhyr hwn yn cyfangu, mae'n lleihau maint y gannwyll. Dyma'r atgyrch golau canhwyllol, sy'n brawf pwysig o weithrediad coesyn yr ymennydd. Ymhellach, bydd y gannwyll yn ymledu os bydd person yn gweld gwrthrych o ddiddordeb ee gwrthrych neu berson erotig.
Arwyddocâd clinigol golygu
Effaith cyffuriau golygu
Os rhoddir y cyffur pilocarpin i berson, bydd canhwyllau'r llygaid yn cyfyngu a chynyddir y rhan sy'n derbyn golau oherwydd y gweithredu parasympathetig ar y ffibrau cyhyrau crwn. Ar y llaw arall, mae atropine yn achosi parlys cycloplegia ac mae canhwyllau'r llygaid yn ymledu.
Mae rhai cyffuriau megis opioidau yn achosi cyfyngiad ar y canhwyllau,[8] Gall cyffuriau eraill, megis atropine, LSD, MDMA, mescaline, madarch psilocybin, cocên ac amffetaminau achosi ymlediad yng nghanwyllau'r llygaid.[9][10]
Term arall am gyfyngiad y gannwyll yw miosis. Disgrifir sylweddau sy'n achosi miosis fel miotig. Ymlediad y gannwyll yw mydriasis. Gall ymledu gael ei achosi gan sylweddau mydriatig fel hydoddiant diferyn llygad sy'n cynnwys tropicamid.
- Anifeiliaid â chanhwyllau llygaid nad ydynt yn gylchol
-
Cannwyll llygad petrual, llorweddol gafr -
Cannwyll cilgant cath fôr ddu (Stingray) -
Cannwyll llygad hollt fertigol tenau'r crocodeil -
Cannwyll siâp W yr ystifflog (cuttlefish) -
Cannwyll llygad gyda 'llinyn tenau o berlau', y geco -
Hollt fertigol cannwyll llygad cath
Gweler hefyd golygu
- Cannwyll
- Cannwyll Ddisglair: casgliad o ganeuon i blant gan Arfon Wyn a Mary S. Jones
- Cannwyll y Cymry: llyfr o waith Rhys Prichard (Y Ficer Prichard)
- Canhwyll Marchogyon: llyfr ac astudiaeth lenyddol, Gymraeg gan Sioned Davies a Peter Wynn Thomas
Cyfeiriadau golygu
- ↑ Cassin, B. and Solomon, S. (1990) Dictionary of Eye Terminology. Gainesville, Florida: Triad Publishing Company.
- ↑ Arráez-Aybar, Luis-A (2015). "Toledo School of Translators and their influence on anatomical terminology". Annals of Anatomy - Anatomischer Anzeiger 198: 21–33. doi:10.1016/j.aanat.2014.12.003. PMID 25667112.
- ↑ [https://geiriaduracademi.org/?lang=en Geiriadur Prifysgol Cymru )GPC); gol. Andrew Hawke; adalwyd 17 Ionawr 2024.
- ↑ "Pupil shapes and lens optics in the eyes of terrestrial vertebrates". J. Exp. Biol. 209 (Pt 1): 18–25. January 2006. doi:10.1242/jeb.01959. PMID 16354774.
- ↑ "Aging Eyes and Pupil Size". Amateurastronomy.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-10-23. Cyrchwyd 2013-08-28.
- ↑ Winn, B.; Whitaker, D.; Elliott, D. B.; Phillips, N. J. (March 1994). "Factors Affecting Light-Adapted Pupil Size in Normal Human Subjects". Investigative Ophthalmology & Visual Science 35 (3): 1132–1137. PMID 8125724. http://www.iovs.org/content/35/3/1132.full.pdf. Adalwyd 2013-08-28.
- ↑ "Sensory Reception: Human Vision: Structure and Function of the Eye" Encyclopædia Brtiannicam Chicago, 1987
- ↑ Larson, Merlin D. (2008-06-01). "Mechanism of opioid-induced pupillary effects". Clinical Neurophysiology 119 (6): 1358–64. doi:10.1016/j.clinph.2008.01.106. PMID 18397839.
- ↑ Johnson, Michael D. (October 1, 1999). "How to spot illicit drug abuse in your patients". Postgraduate Medicine 106 (4): 199–200, 203–6, 211–4 passim. doi:10.3810/pgm.1999.10.1.721. PMID 10533519. https://www.csam-asam.org/sites/default/files/pdf/misc/Howtospot.pdf. Adalwyd March 22, 2018.
- ↑ Alderman, Elizabeth M.; Schwartz, Brian (1997-06-01). "Substances of Abuse". Pediatrics in Review 18 (6): 204–215. doi:10.1542/pir.18-6-204. https://pedsinreview.aappublications.org/content/18/6/204.