Cannwyll y llygad

rhan o'r llygad

Cannwyll y llygad yw'r rhan mewnol, du, sef twll sydd wedi'i leoli yng nghanol iris y llygad sy'n caniatáu i olau daro'r retina.[1] Mae'n ymddangos yn ddu oherwydd bod pelydrau golau sy'n mynd i mewn i 'r gannwyll naill ai'n cael eu hamsugno gan feinweoedd y tu mewn i'r llygad yn uniongyrchol, neu'n cael eu hamsugno ar ôl adlewyrchiadau gwasgaredig o fewn y llygad. Mae maint y gannwyll yn cael ei reoli gan yr iris, ac mae'n amrywio, yn dibynnu ar lawer o ffactorau, y mwyaf arwyddocaol yw faint o olau sydd yn yr amgylchedd hy y tu allan i'r llygad.[2] Fe'i defnyddiwyd yn gyntaf yn fersiwn 1588 o'r Hen Destament, yn Llyfr Deuteronomium[3].

Cannwyll y llygad
Enghraifft o'r canlynoldosbarth o endidau anatomegol Edit this on Wikidata
Mathcwndid anatomegol, endid anatomegol arbennig Edit this on Wikidata
Rhan ollygad Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mewn bodau dynol, mae cannwyll y llygad (Saesneg: pupil) yn grwn, ond mae ei siâp yn amrywio rhwng rhywogaethau; mae gan rai morfleiddiaid, ymlusgiaid a llwynogod gannwyll llygad hollt fertigol, ac mae gan geifr a defaid gannwyll llygad llorweddol, mathau annula sydd gan rai morfleiddiaid.[4] Mewn termau optegol ac anatomegol, cannwyll y llygad yw agorfa'r llygad. Ar yr ymyl fewnol mae strwythur amlwg, y colaréd, sy'n nodi cyffordd y bilen ddisgyblol embryonig sy'n gorchuddio'r canhwyllol embryonig.

Swyddogaeth

golygu

Mae'r iris yn strwythur cyfangol, sy'n cynnwys cyhyr llyfn yn bennaf, o amgylch cannwyll y llygad. Mae golau'n mynd i mewn i'r llygad trwy'r gannwyll, ac mae'r iris yn rheoli faint o olau trwy reoli maint yr agoriad. Gelwir hyn yn atgyrch golau canhwyllol.

Ceir dau grŵp o gyhyrau llyfn yn yr iris; grŵp crwn o'r enw'r sffincter y gannwyll, a grŵp rheiddiol o'r enw lledwr y gannwyll. Pan fydd sffincter y gannwyll yn cyfangu, mae'r iris yn lleihau neu'n cyfyngu ar faint y gannwyll. Mae lledwr y gannwyll yn ymledu, sy'n cael ei ysgogi gan nerfau sympathetig o'r ganglion serfigol uchaf, yn achosii'r gannwyll i ymledu pan fydd yn cyfangu. Cyfeirir at y cyhyrau hyn weithiau fel 'cyhyrau llygaid cynhenid'.

Mae'r llwybr synhwyraidd wedi'i gysylltu â'i gymar yn y llygad arall trwy drawsgroesi ffibrau yn rhannol o'r naill lygad i'r llall. Mae hyn yn achosi'r effaith mewn un llygad i gario drosodd i'r llall.

Effaith golau

golygu
 
Gall diamedr y disgybl amrywio'n fawr oherwydd ffactorau amrywiol (yn bennaf yr atgyrch golau ar y gannwyll); gall y cyfyngiad fod cyn lleied â 2 mm, i ymlediad o dros 8 mm mewn rhai unigolion, er bod yr ymlediad mwyaf hefyd yn amrywio'n sylweddol fesul unigolyn ac yn gostwng gydag oedran.

Mae'r gannwyll ddu yn lledu yn y tywyllwch ac yn culhau yn y golau. Pan fydd yn gul, mae'r diamedr rhwng 2 i 4 milimetr. Yn y tywyllwch bydd yr un peth ar y dechrau, ond yna ym mhen ysbaid, bydd tua 3 i 8 mm. Fodd bynnag, mewn unrhyw grŵp oedran dynol mae amrywiaeth sylweddol ym maint canhwyllau'r llygaid. Er enghraifft, ar yr oedran pan fo'r llygad yn ei anterth o 15, gall y gannwyll mewn golau gwa amrywio o 4 mm i 9 mm rhwng gwahanol bobl. Ar ôl 25 oed, mae maint cyfartalog y gannwyll yn gostwng, ond nid ar gyfradd gyson.[5][6] Yn y cyfnod hwn, nid yw'r gannwyll yn aros yn hollol llonydd, felly gall arwain at osgiliad, a all ddwysáu a chael ei adnabod fel <i>hippus</i>. Mae cysylltiad agos rhwng cyfyngiad y gannwyll a golwg agos.[7]

Pan fydd golau llachar yn cael ei ddisgleirio ar y llygad, bydd celloedd sy'n sensitif i olau yn y retina, gan gynnwys ffoto-dderbynyddion rhodenni a chôn a chelloedd ganglion melanopsin, yn anfon signalau i'r nerf llygatsymudol (<i>oculomotor</i>), yn benodol y rhan parasympathetig sy'n dod o gnewyllyn Edinger-Westphal, sy'n dod i ben ar y cyhyr sffincter iris crwn. Pan fydd y cyhyr hwn yn cyfangu, mae'n lleihau maint y gannwyll. Dyma'r atgyrch golau canhwyllol, sy'n brawf pwysig o weithrediad coesyn yr ymennydd. Ymhellach, bydd y gannwyll yn ymledu os bydd person yn gweld gwrthrych o ddiddordeb ee gwrthrych neu berson erotig.

Arwyddocâd clinigol

golygu

Effaith cyffuriau

golygu

Os rhoddir y cyffur pilocarpin i berson, bydd canhwyllau'r llygaid yn cyfyngu a chynyddir y rhan sy'n derbyn golau oherwydd y gweithredu parasympathetig ar y ffibrau cyhyrau crwn. Ar y llaw arall, mae atropine yn achosi parlys cycloplegia ac mae canhwyllau'r llygaid yn ymledu.

Mae rhai cyffuriau megis opioidau yn achosi cyfyngiad ar y canhwyllau,[8] Gall cyffuriau eraill, megis atropine, LSD, MDMA, mescaline, madarch psilocybin, cocên ac amffetaminau achosi ymlediad yng nghanwyllau'r llygaid.[9][10]

Term arall am gyfyngiad y gannwyll yw miosis. Disgrifir sylweddau sy'n achosi miosis fel miotig. Ymlediad y gannwyll yw mydriasis. Gall ymledu gael ei achosi gan sylweddau mydriatig fel hydoddiant diferyn llygad sy'n cynnwys tropicamid.

Gweler hefyd

golygu

Cyfeiriadau

golygu
  1. Cassin, B. and Solomon, S. (1990) Dictionary of Eye Terminology. Gainesville, Florida: Triad Publishing Company.
  2. Arráez-Aybar, Luis-A (2015). "Toledo School of Translators and their influence on anatomical terminology". Annals of Anatomy - Anatomischer Anzeiger 198: 21–33. doi:10.1016/j.aanat.2014.12.003. PMID 25667112.
  3. [https://geiriaduracademi.org/?lang=en Geiriadur Prifysgol Cymru )GPC); gol. Andrew Hawke; adalwyd 17 Ionawr 2024.
  4. "Pupil shapes and lens optics in the eyes of terrestrial vertebrates". J. Exp. Biol. 209 (Pt 1): 18–25. January 2006. doi:10.1242/jeb.01959. PMID 16354774.
  5. "Aging Eyes and Pupil Size". Amateurastronomy.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-10-23. Cyrchwyd 2013-08-28.
  6. Winn, B.; Whitaker, D.; Elliott, D. B.; Phillips, N. J. (March 1994). "Factors Affecting Light-Adapted Pupil Size in Normal Human Subjects". Investigative Ophthalmology & Visual Science 35 (3): 1132–1137. PMID 8125724. http://www.iovs.org/content/35/3/1132.full.pdf. Adalwyd 2013-08-28.
  7. "Sensory Reception: Human Vision: Structure and Function of the Eye" Encyclopædia Brtiannicam Chicago, 1987
  8. Larson, Merlin D. (2008-06-01). "Mechanism of opioid-induced pupillary effects". Clinical Neurophysiology 119 (6): 1358–64. doi:10.1016/j.clinph.2008.01.106. PMID 18397839.
  9. Johnson, Michael D. (October 1, 1999). "How to spot illicit drug abuse in your patients". Postgraduate Medicine 106 (4): 199–200, 203–6, 211–4 passim. doi:10.3810/pgm.1999.10.1.721. PMID 10533519. https://www.csam-asam.org/sites/default/files/pdf/misc/Howtospot.pdf. Adalwyd March 22, 2018.
  10. Alderman, Elizabeth M.; Schwartz, Brian (1997-06-01). "Substances of Abuse". Pediatrics in Review 18 (6): 204–215. doi:10.1542/pir.18-6-204. https://pedsinreview.aappublications.org/content/18/6/204.