Elizabeth Andrews
Roedd Elizabeth Andrews née Smith, (15 Rhagfyr 1882 – 22 Ionawr 1960) yn drefnydd gwleidyddol Cymreig ac yn ymgyrchydd dros hawliau merched.[1]
| Elizabeth Andrews | |
|---|---|
| Ganwyd | 1882  Hirwaun |
| Bu farw | 1960 |
| Dinasyddiaeth |  Cymru |
| Galwedigaeth | gwleidydd |
| Plaid Wleidyddol | y Blaid Lafur |
| Gwobr/au | OBE |
Bywyd personol
golyguGanwyd Elizabeth Smith ym Mhenderyn, Sir Frycheiniog (Rhondda Cynon Tâf bellach) yn ferch i Samuel Smith, glöwr a Charlotte (née Evans) ei wraig. Roedd gan ei thad, uniaith Gymraeg, ddiddordeb byw mewn gwleidyddiaeth radical ei gyfnod a magwyd diddordeb Elizabeth yn y pwnc wrth iddi gyfieithu erthyglau gwleidyddol Saesneg iddo.
Derbyniodd addysg elfennol ym Mhenderyn gan adael yr ysgol yn 13 mlwydd oed.
Priododd Thomas Tye Andrews, asiant yswiriant ac un o sylfaenwyr y Blaid Lafur Annibynnol yn y Rhondda ym 1910. Ni chawsant blant.
Gyrfa
golyguYn 17 mlwydd oed prentisiwyd hi i fod yn wniadwraig a chyn bo hir bu’n rhedeg ei gweithdy gwneud ffrogiau ei hun.
Gyrfa wleidyddol
golyguDechreuodd gyrfa wleidyddol Andrews fel aelod o’r swffragetiaid. Rhwng 1910 a 1919 bu’n flaenllaw yn yr ymgyrch i sefydlu canghennau o Urdd Gydweithredol y Merched yn y Rhondda. Roedd yr Urdd yn trefnu ymgyrchoedd gwleidyddol ar faterion menywod, gan gynnwys iechyd a’r hawl i bleidleisio. Yn ystod y cyfnod hwn daeth hi’n arweinydd yr ymgyrch i gael golchdai yn y glofeydd[2] . Rhoddodd dystiolaeth gerbron pwyllgor Sankey a oedd yn ymchwilio i gyflog, amodau ac oriau gwaith y glowyr. Yn ei thystiolaeth pwysleisiodd pa mor anodd oedd bywyd gwragedd y glowyr a oedd yn gorfod delio a’r budreddi yr oedd eu gwŷr yn llusgo adref i’w tai; cyflwynodd dystiolaeth, hefyd, ar yr angen am wella stoc dai'r ardaloedd glofaol[3].
Ym 1919 penodwyd Andrews yn drefnydd menywod y Blaid Lafur yng Nghymru a bu hi’n brysur yn sefydlu adrannau menywod a phwyllgorau ymgynghorol y menywod trwy’r wlad. Yn dilyn rhoi’r bleidlais i fenywod ym 1919, un o’i thasgau cyntaf yn ei swydd newydd oedd cyfieithu taflenni a oedd yn egluro sut i bleidleisio ac annog defnydd o’r bleidlais. Bu hi hefyd yn annog merched mwy llewyrchus i roi benthyg dillad i ferched tlawd ar ddiwrnod etholiad, fel nad oeddynt yn teimlo cywilydd yn mynd i bleidleisio trwy ddiffyg dillad parch[4]. Bu yn y swydd am 29 mlynedd. Wedi ymddeol fel trefnydd cafodd ei hurddo â’r OBE am ei gwaith cyhoeddus.
Bu'n olygydd tudalennau’r merched yn y cylchgrawn The Colliery Workers’ Magazine a bu’n cyfrannu erthyglau’n gyson i’r Dinesydd Cymreig, cylchgrawn Cymraeg y mudiad llafur.
Ym 1957 cyhoeddodd fywgraffiad A Woman's Work is Never Done ailgyhoeddwyd y llyfr gan wasg Honno yn 2006 fel rhan o’u casgliad o glasuron[5] .
Ym 1920 penodwyd Andrews yn Ynad Heddwch ar fainc y Rhondda, yn un o’r merched cyntaf yng Nghymru i ddal y swydd.
Marwolaeth
golyguBu farw yn Ysbyty Dwyrain Morgannwg lle bu’n derbyn triniaeth yn dilyn codwm mewn cyfarfod yng Nghaerdydd. Amlosgwyd ei gweddillion yn amlosgfa Glyn-taf.
Cyfeiriadau
golygu- ↑ Dot Jones, ‘Andrews, Elizabeth (1882–1960)’, Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004; online edn, May 2011 adalwyd 3 Mehefin 2017
- ↑ Llafur the journal of the Society for the Study of Welsh Labour History Cyfrol 6 rhif 3, 1994 A blessing for the miner's wife adalwyd 3 Mehefin 2017
- ↑ Hiraeth -Elizabeth Andrews Archifwyd 2017-06-19 yn y Peiriant Wayback adalwyd 3 Mehefin 2017
- ↑ David Thackeray Conservatism for the Democratic Age; Oxford University Press, 2016
- ↑ A woman's Work is Never Done; Gwasg Honno Archifwyd 2017-08-20 yn y Peiriant Wayback adalwyd 3 Mehefin 2017