Gaeltacht na nDéise
Mae Gaeltacht na nDéise yn ardal Gaeltacht yn Swydd Port Láirge sy'n cynnwys ardaloedd An Rinn (Ring) ac An Sean Phobal (Old Parish).[1] Fe'i lleolir 10 km o dref Dún Garbhán. Mae gan Gaeltacht na nDéise boblogaeth o 1,816 o bobl (Cyfrifiad 2016)[2] ac mae'n cwmpasu ardal ddaearyddol o 62 km2 (6,110 hectar neu 23.59 milltir sgwâr). Mae hyn yn cynrychioli 1% o holl ardal y Gaeltacht - dyma'r ail Gaeltacht swyddogol leiaf yn Iwerddon.[3] Penrhyn bychan yw'r 'Rinn' (gair sy'n gytras â'r Gymraeg, 'rhyn' gwelir yn 'penrhyn' [4]) sy'n bedair milltir o hyd ac un filltir o led ac sydd ar drothwy Dungarvan a'r tir bras.
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | Gaeltacht  |
|---|---|
 | |
| Rhanbarth | Cúige Mumhan |
Mae'n cynnwys dau blwyf, An Sean Phobal (Old Parish) a phlwyf An Rinn (Ring). Mae darn bach o blwyf Ardmore hefyd yn rhan ohono. Gaeltacht na n'Déise yw'r ail Gaeltacht swyddogol leiaf yn Iwerddon.[3] Mae traddodiad cryf o gerddoriaeth, canu, celfyddydau a chwaraeon Gwyddelig yn yr ardal.[5]
Yr enw
golyguEnwir y Gaeltacht ar ôl y Déisi sef dosbarth cymdeithasol yn Iwerddon rhwng yr hen a'r canol oesoedd cynnar. Roedd y gwahanol bobloedd a restrir o dan y pennawd déis yn rhannu statws tebyg ar draws Iwerddon, ond nid oedd ganddynt fawr o berthnasedd, os o gwbl, er y tybid yn aml eu bod yn perthyn trwy geneteg. Cofnodwyd bod y Déisi wedi ymgartrefu yn ardaloedd arfordirol gorllewin ynys Prydain, yn enwedig yr ardaloedd a adnabyddir yn ddiweddarach fel Cymru, Cernyw a Dyfnaint. Bellach, mae 'Déisi' yn derm anffurfiol ar gyfer Swydd Port Láirge a'i phobl.[6]
Gwyddeleg
golygu
Caiff y defnydd o'r Wyddeleg yn y Gaeltacht ei olrhain ym mhob cyfrifiad. Mae'r ffigurau ar gyfer defnyddio'r Wyddeleg yn Gaeltacht na nDéise fel a ganlyn.
Gaeltacht na nDéise yw un o’r ychydig ardaloedd Gaeltacht sydd wedi cynyddu nifer ei siaradwyr Gwyddeleg dyddiol yng nghyfrifiad 2016.
| Blwyddyn | Poblogaeth (3+) | Siadwyr dyddiol | Dyddiol tu hwnt i addysg | Siaradwr dyddiol | Dyddiol tu hwnt i addysg |
|---|---|---|---|---|---|
| 1996 | 1294 | 692 | - | 53.5% | - |
| 2002 | 1388 | 552 | - | 39.8% | - |
| 2006 | 1569 | 747 | 457 | 47.6% | 29.1% |
| 2011 | 1693 | 769 | 454 | 45.4% | 26.8% |
| 2016 | 1738 | 793 | 467 | 45.6% | 26.9% |
Cynllunio ieithyddol
golygu
Mae Deddf na Gaeltachta 2012 wedi gosod allan y broses cynllunio ieithyddol a fydd yn cael ei chynnal mewn 26 o Ardaloedd Cynllunio Ieithyddol ledled y wlad, fel y nodir gan Adran y Celfyddydau, Treftadaeth a’r Gaeltacht. Mae Gaeltacht na nDéise yn un Ardal Cynllunio Ieithyddol y Gaeltacht o dan y ddeddf. Dewisir 'Ceanneagraíocht' gan Údarás na Gaeltachta i ddatblygu cynllun iaith sy'n anelu at gynyddu'r defnydd o'r Wyddeleg yn eu cymuned.[7] Dewiswyd Comhlucht Forbartha na nDéise gan Údarás na Gaeltachta fel y sefydliad arweiniol ar gyfer Gaeltacht na nDéise. O'r herwydd, roedd gan Comhlucht Forbartha na nDéise (cwmni datblygu iaith ac chymuned y fro) ddwy flynedd i ddatblygu cynllun iaith saith mlynedd ar gyfer yr ardal.
Twristiaeth
golygu
Comisiynodd Comhlucht Forbartha na nDéise adroddiad ar Dwristiaeth Ddiwylliannol yn Gaeltacht na nDéise yn 2014. Roedd yr adroddiad hwn yn rhan o brosiect datblygu twristiaeth ehangach yn y Gaeltacht a ariannwyd yn bennaf gan Waterford Leader Partnership. Cynhaliwyd yr astudiaeth gan HandsOnEvents o Dungarvan. Canfu'r adroddiad fod potensial sylweddol i ddatblygu twristiaeth ddiwylliannol yn yr ardal oherwydd amgylchedd naturiol yr ardal, ei chyfoeth diwylliannol o ran iaith, cerddoriaeth a'r celfyddydau, treftadaeth adeiledig ynghyd â brwdfrydedd sylweddol y gymuned leol.[8]
O ganlyniad i hyn, mae pwyllgor datblygu twristiaeth newydd, An Pwyllgor Fáilte, sy'n is-bwyllgor i Gydlucht Datblygu na nDéise wedi ei sefydlu yn yr ardal yn ddiweddar. Pwrpas y Pwyllgor Croeso yw datblygu a gwella'r ardal ar gyfer pobl leol a thwristiaid fel ei gilydd, a chanolbwyntio'n bennaf ar yr Iaith Wyddeleg, Diwylliant a Hanes yr ardal. Bydd hyn yn sicrhau cynaladwyedd yr ardal ac yn cadw'r hanes a'r traddodiadau ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Ymhlith y prosiectau yr ymgymerwyd â hwy gan y grŵp hwn mae datblygu Reilig an tSléibhe, Mynwent y Newyn lleol, Aonach an Phátrúin, Marchnad Nadolig a drefnwyd ar ddiwrnod y Nawddsant yn yr ardal a datblygu presenoldeb yr ardal fel rhan o fenter newydd Dwyrain Hynafol Iwerddon.
An Sean Phobal
golyguMae An Sean Phobal ("Yr Hen Gymuned") wedi'i lleoli yng ngorllewin Swydd Waterford yn Gaeltacht na n'Déise uwchben yr aneddiadau canlynol: Maoil a Cóirne, Ballynagal, Helbich. Mae'n ardal wledig dawel, yn agos i Ardmore. Mae'n blwyf gweddol fawr (tri deg pump cilomedr sgwâr).
Mae nifer o wasanaethau cyhoeddus ar gael, fel ysgol gynradd ac eglwys. Yn 2003, rhoddwyd caniatâd cynllunio ar gyfer canolfan gymunedol a meithrinfa drws nesaf iddo ac i'r dwyrain o'r eglwys, gyda mynediad i'r tir cefn a chae pêl-droed yn y dyfodol.
Rinn Ó Cuanach
golygu.jpg)
Yr ardal
golyguSaif y Rinn yng ngorllewin Swydd Waterford tua saith milltir y tu allan i dref Dungarvan. Mae llawer o drefgorddau ond lleolir y brif dref yn Nagalle. Mae yma ysgol gynradd, dwy ysgol uwchradd, bwyty, pum tafarn, swyddfa bost, Eglwys Sant Niclas a siop. Mae dau fae yn yr ardal (Helbhic a Ballynagal) yn ogystal â dau draeth (Conigéar a Ballynagal) a chilfach yn Ceann Helbhic (Helvick - enw Hen Norseg sy'n dyst i hanes Llychlynaidd y fro). Gwyddeleg yw iaith y cartref i fwy na 60% o bobl Rinn.
Cynhelir cyrsiau Gwyddeleg yn yr ardal mewn ysgol breswyl ym Maoil a' Cóirne, Coláiste na Rinne.[9] Daw plant yn eu harddegau o bob rhan o’r wlad i’r coleg yn ystod gwyliau’r haf. Mae Ysgol Gyhoeddus Munster hefyd yn cael ei chynnal yn flynyddol yn Rinn. Mae'r Penrhyn wedi'i leoli ger y môr ac mae yna lawer o draethau yn yr ardal hon. Helvic Head yw'r traeth enwocaf yn y rhanbarth. Mae tua mil o bobl yn byw yn y rhanbarth ac mae dwy siop hefyd.
Dywedir mai sefydlu Coláiste na Rinne ("Coleg an Rinn") a achubodd y Wyddeleg yn y parth; roedd yn fenter ar y cyd o ryw fath rhwng pobl yr ardal a'r diwygwyr iaith. Rhoddodd y Coleg (sydd ar ffurf Ysgol Haf) statws i’r Wyddeleg ac argyhoeddi’r cyhoedd fod iddi werth ac nad oedd yn gysylltiedig â thlodi a bywyd drwg yn unig. Mae Coláiste na Rinne o bwysigrwydd economaidd.
Dirywiodd Gwyddelod yr ardal yn ystod yr 1950au a'r '60au ond mae'r sefyllfa wedi gwella ers yr 1970au. Ond mae'r nifer isel o bobl yr ardal yn achosi trafferthion mewn ymddygiad iaith a materion sosioieithyddol. Mae llawer o bobl o Loegr yn byw yn yr ardal ac yn aml nid ydynt yn medru'r Wyddeleg.
Diwylliant
golyguMae'r ardal yn enwog am gerddoriaeth a chanu, mae'r hen draddodiad yn dal yn fyw.
Mae yna lawer o artistiaid yn y Rinn yn delio â gwahanol gyfryngau: pren, gwydr, clai, peintio. Bu ffyniant hefyd mewn ysgrifennu. Cyhoeddir cylchgrawn bob blwyddyn (An Linn Buí) lle mae gwybodaeth ar gael am lên, hanes a phethau eraill yn ymwneud â Gaeltacht na n'Déise.
Tref Wasanaethu'r Gaeltacht
golyguTref Dún Gárbhan gyfagos sydd â statws 'Tref Wasanaethu'r Gaeltacht' i Gaeltacht na nDéise Gydag hynny, mae digwyl i'r dref roi cefnogaeth arbennig ar gyfer darpariaeth yn yr iaith i'w thrigolion a thrigolion y Gaeltacht gyfagos.
Gweler hefyd
golyguCyfeiriadau
golygu- ↑ "An Ghaeltacht". Waterford County Local Authorities. Waterford County Council, Civic Offices, Dungarvan, Co. Waterford. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 Ionawr 2014. Cyrchwyd 6 July 2014.
- ↑ "Sapmap Area - Gaeltacht - Ghaeltacht Phort Láirge". Census 2016. Central Statistics Office. Ebrill 2016. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 Gorffennaf 2020. Cyrchwyd 30 Mehefin 2021.
- ↑ 3.0 3.1 "Comhlucht Forbartha na nDéise". www.deise.ie. Cyrchwyd 2023-04-17.
- ↑ "Rhyn". Geiriadur Prifysgol Cymru. 8 Tachwedd 2024.
- ↑ DeiseAbu.wordpress.com. "Gaeltacht na nDéise" (yn Gwyddeleg). Gaeltacht na nDéise. Cyrchwyd 2023-04-17.
- ↑ Foley, Catherine (5 Ebrill 2008). "Devoted to the Déise" (yn Saesneg). The Irish Times. Cyrchwyd 10 Ionawr 2023.
- ↑ "The Language Planning Process in the Gaeltacht". Údarás na Gaeltachta. 2014-06-20.[dolen farw]
- ↑ Gaeltacht na nDéise - Cultural Tourism Report 2014
- ↑ "Stair Choláiste na Rinne - History and Remembrance of Ring College". web.archive.org. 2008-08-27. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-08-27. Cyrchwyd 2023-04-17.
Dolenni allanol
golygu- Gwefan swyddogol Comhlucht Forbartha na nDéise cwmni gymunedol y Gaeltacht (Gwyddeleg a Saesneg)
- Gaeltacht na nDéise, An Rinn - coffi, golygfa, Gwyddeleg Fideo byr ar o'r Gaeltacht gan Siôn T. Jobbins (Cymraeg yn unig, 2024)
- Gaeltacht na nDéise Day Trip | An Rinn, Co. Waterford Gaeltacht Spa Day Fideo ar sianel Crafty VLOGs (2022)
