Wicipedia

Llygredd dŵr

Llygredd dŵr (neu lygredd dyfrol) yw halogiad cyrff dŵr (pyllau, llynnoedd, afonydd a chefnforoedd), fel arfer o ganlyniad i weithgareddau dynol.  Ceir llygredd dŵr pan gyflwynir halogion i'r cyrff dŵr hyn. Gellir priodoli llygredd dŵr i un o bedair ffynhonnell: gollyngiadau carthion, gweithgareddau diwydiannol, gweithgareddau amaethyddol, a dŵr ffo trefol gan gynnwys dŵr storm.

Llygredd dŵr
Enghraifft o'r canlynolllygredd Edit this on Wikidata
Mathllygredd amgylcheddol Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Gellir ei grwpio yn llygredd dŵr wyneb neu yn llygredd dŵr daear, e.e. gall rhyddhau dŵr gwastraff nad yw wedi'i drin yn ddigonol i ddyfroedd naturiol arwain at ddiraddio'r ecosystemau dyfrol hyn. Gall llygredd dŵr hefyd arwain at glefydau a gludir gan ddŵr i bobl sy'n defnyddio dŵr llygredig ar gyfer yfed, ymolchi, golchi neu ddyfrhau.[1] Mae llygredd dŵr yn lleihau gallu’r corff o ddŵr i ddarparu’r gwasanaethau ecosystem (fel dŵr yfed).[2][3]

Mae ffynonellau llygredd dŵr naill ai'n ffynonellau pwynt neu'n ffynonellau nad ydynt yn bwyntiau (sef y termau a ddefnyddir yn y maes hwn). Mae gan ffynonellau pwynt un achos adnabyddadwy, megis draen storm, gwaith trin dŵr-gwastraff neu ollyngiad olew. Mae ffynonellau di-bwynt yn fwy gwasgaredig, fel dŵr ffo amaethyddol.[4] Llygredd yw canlyniad yr effaith sy'n cronni dros amser.

Gall llygredd fod ar ffurf sylweddau gwenwynig (ee olew, metelau, plastigion, plaladdwyr, llygryddion organig parhaus, cynhyrchion gwastraff diwydiannol), amodau dirdynnol (ee, newidiadau mewn pH, hypocsia neu anocsia, tymheredd uwch, cymylogrwydd gormodol, blas annymunol neu aroglau, a newidiadau mewn halltedd), neu organebau pathogenig. Gall halogion gynnwys sylweddau organig ac anorganig ac fe all gwres hefyd fod yn llygrydd, a gelwir hyn yn llygredd thermol. Achos cyffredin llygredd thermol yw'r defnydd o ddŵr fel oerydd gan weithfeydd pŵer a gweithgynhyrchwyr diwydiannol.

Mae rheoli llygredd dŵr yn gofyn am seilwaith (neu isadeiledd) a chynlluniau rheoli priodol yn ogystal â deddfwriaeth. Gall atebion technoleg gynnwys gwella glanweithdra, trin carthion, trin dŵr gwastraff diwydiannol, trin dŵr gwastraff amaethyddol, rheoli erydiad, rheoli gwaddod a rheoli dŵr ffo trefol (gan gynnwys rheoli dŵr storm). Mae rheolaeth effeithiol ar ddŵr ffo trefol yn cynnwys lleihau cyflymder a maint y llif.

Afon lygredig yn draenio o hen fwynglawdd copr ar Ynys Môn

Diffiniad golygu

Diffiniad ymarferol o lygredd dŵr yw: "Llygredd dŵr yw ychwanegu sylweddau neu ffurfiau ynni sy'n newid natur y corff dŵr yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol mewn modd sy'n effeithio'n negyddol ar ei ddefnydd cyfreithlon".[2] Felly, mae llygredd yn gysylltiedig â chysyniadau a briodolir i fodau dynol, sef y newidiadau negyddol a'r defnydd o'r corff dŵr. Yn nodweddiadol, cyfeirir at ddŵr fel dŵr llygredig pan fydd halogion anthropogenig yn amharu arno. Mae'r halogion hyn weithiau'n atal y defnydd dynol ohono ee dŵr yfed, neu drwy leihau ei allu i gynnal ei gymunedau biotig, megis pysgod.

Halogion golygu

Halogion sy'n tarddu o garthffosiaeth golygu

Gall y cyfansoddion canlynol i gyd gyrraedd cyrff dŵr trwy garthffosiaeth amrwd neu hyd yn oed arllwysiadau carthion wedi'u trin:

  • Cyfansoddion cemegol amrywiol a geir mewn hylendid personol a chynhyrchion cosmetig.
  • Sgil-gynhyrchion diheintio a geir mewn dŵr yfed wedi'i ddiheintio'n gemegol, Er y gall y cemegau hyn fod yn llygrydd yn y rhwydwaith dosbarthu dŵr, maent yn weddol gyfnewidiol ac felly nid ydynt i'w cael fel arfer mewn dyfroedd yn yr amgylchedd.[5]
  • Hormonau (o hwsmonaeth anifeiliaid a'r gweddillion o ddulliau atal cenhedlu hormonaidd dynol) a deunyddiau synthetig fel ffthalatau sy'n dynwared hormonau yn eu gweithredoedd. Gall y rhain gael effeithiau andwyol hyd yn oed ar grynodiadau isel iawn o fiota naturiol ac o bosibl ar bobl os yw'r dŵr yn cael ei drin a'i ddefnyddio ar gyfer dŵr yfed.[6][7]
  • pryfleiddiaid a chwynladdwyr, yn aml o ddŵr ffo amaethyddol.

Pathogenau golygu

Y prif grwpiau o organebau pathogenig yw: (a) bacteria, (b) firysau, (c) protosoaid a (d) helminths.[2] Yn ymarferol, defnyddir organebau dangosol i ymchwilio i lygredd pathogenig dŵr oherwydd ei fod yn anodd ac yn gostus i ganfod organebau pathogenig mewn sampl dŵr, oherwydd eu crynodiadau isel. Y dangosyddion (dangosydd bacteriol) o halogiad trwnc mewn samplau dŵr a ddefnyddir amlaf yw: cyfanswm colifformau (TC), colifformau fecal (FC) neu golifformau tymheredd-oddefgar, E. coli.[2]

Gall pathogenau gynhyrchu clefydau a gludir gan ddŵr naill ai mewn gwesteiwyr dynol neu anifeiliaid.[8] Mae rhai micro-organebau a geir weithiau mewn dyfroedd wyneb halogedig sydd wedi achosi problemau iechyd dynol yn cynnwys: Burkholderia pseudomallei, Cryptosporidium parvum, Giardia lamblia, Salmonela, norofeirws a firysau eraill, a'r llyngyr parasitig gan gynnwys y math Schistosoma.

Cyfansoddion organig golygu

Mae sylweddau organig sy'n mynd i mewn i gyrff dŵr yn aml yn wenwynig.[9]

  • Hydrocarbonau petroliwm, gan gynnwys tanwyddau (gasoline, tanwydd disel, tanwyddau jet, ac olew tanwydd) ac ireidiau (olew modur), a sgil-gynhyrchion hylosgi tanwydd, o ollyngiadau olew neu ddŵr ffo storm.[10]
  • Cyfansoddion organig anweddol, megis toddyddion diwydiannol sydd wedi'u storio'n amhriodol. Ymhlith y rhywogaethau problemus mae: organocloridau fel deuffenylau polyclorinedig (PCBs) a trichlorethylene, sy'n doddydd cyffredin.

Mae sylweddau per- a polyfflworoalkyl (PFAS) yn llygryddion organig parhaus.[11][12]

Halogion anorganig golygu

 
Mae gweddillion bocsit yn wastraff diwydiannol sy'n beryglus o alcalïaidd yn gallu arwain at lygredd dŵr os na chaiff ei reoli'n briodol (llun o Stade, yr Almaen).
 
Afon fwdlyd wedi'i llygru gan waddod.

Mae llygryddion dŵr anorganig yn cynnwys:

  • Amonia o wastraff prosesu bwyd
  • Metelau trwm o gerbydau modur (drwy ddŵr ffo storm trefol)[10] a draeniad mwyngloddiau asid
  • Nitradau a ffosffadau, o garthffosiaeth ac amaethyddiaeth (gweler Llygredd amaethyddol)
  • Silt (gwaddod) mewn dŵr ffo o safleoedd adeiladu neu garthffosiaeth, arferion torri coed, torri a llosgi neu safleoedd clirio tir.
  • Halen: haleneiddio dŵr croyw yw'r broses o ddŵr ffo hallt yn halogi ecosystemau dŵr croyw.[13] Gelwir salineiddio a achosir gan ddyn yn salineiddio eilaidd, y defnydd o halwynau dadrewi ffyrdd yw'r math mwyaf cyffredin.[14][15]

Gwastraff solet a phlastigau golygu

 
Gwastraff solet a phlastigau yng Nghamlas Lachine, Canada.

Gall gwastraff solet fynd i mewn i gyrff dŵr trwy garthffosiaeth heb ei drin, gorlifiadau carthffosydd cyfun, dŵr ffo trefol, pobl yn taflu sbwriel i'r amgylchedd, gwynt yn cludo gwastraff solet trefol o safleoedd tirlenwi ac yn y blaen. Mae hyn yn arwain at lygredd macrosgopig - eitemau gweladwy mawr yn llygru'r dŵr - ond hefyd llygredd microblastigau nad yw'n uniongyrchol weladwy. Defnyddir y termau malurion morol a llygredd plastig morol yng nghyd-destun llygru cefnforoedd.

Mathau o lygredd dŵr wyneb golygu

Mae llygredd dŵr wyneb yn cynnwys llygru afonydd, llynnoedd a chefnforoedd. Is-set o lygredd dŵr wyneb yw llygredd morol sy'n effeithio ar y cefnforoedd. Mae llygredd maetholion yn cyfeirio at halogiad gan ormodedd o faetholion.

Yn 2017, yn fyd-eang, nid oedd gan tua 4.5 biliwn o bobl lanweithdra a reolir yn ddiogel, yn ôl amcangyfrif gan y Rhaglen Monitro ar y Cyd ar gyfer Cyflenwi Dŵr a Glanweithdra.[16] Mae diffyg mynediad at lanweithdra yn peri pryder ac yn aml yn arwain at lygredd dŵr, ee trwy'r arfer o ysgarthu agored: yn ystod glaw neu lifogydd, mae'r carthion dynol yn symud o'r ddaear lle cawsant eu rhoi i'r dyfroedd. Gall toiledau pwll syml hefyd orlifo yn ystod glaw.

Dŵr gwastraff diwydiannol golygu

Mae prosesau diwydiannol sy'n defnyddio dŵr hefyd yn cynhyrchu dŵr gwastraff. Gelwir hyn yn ddŵr gwastraff diwydiannol. Gan ddefnyddio'r Unol Daleithiau fel enghraifft, y prif ddefnyddwyr dŵr dyn y byd iwydiannol (gsefdros 60% yw gweithfeydd pŵer, purfeydd petrolewm, melinau haearn a dur, melinau mwydion a phapur, a diwydiannau prosesu bwyd. [3] Mae rhai diwydiannau'n gollwng gwastraff cemegol, gan gynnwys toddyddion a metelau trwm (sy'n wenwynig) a llygryddion niweidiol eraill.

Cyfeiriadau golygu

  1. ↑ "Water Pollution". Environmental Health Education Program. Cambridge, MA: Harvard T.H. Chan School of Public Health. July 23, 2013. Archifwyd o'r gwreiddiol ar September 18, 2021. Cyrchwyd September 18, 2021.
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Von Sperling, Marcos (2015). "Wastewater Characteristics, Treatment and Disposal". IWA Publishing 6. doi:10.2166/9781780402086. ISBN 9781780402086. https://iwaponline.com/ebooks/book/72/. Adalwyd September 26, 2022.
  3. ↑ 3.0 3.1 Kirk‐Othmer Encyclopedia of Chemical Technology. John Wiley & Sons. 2000. doi:10.1002/0471238961.1615121205031105.a01. ISBN 978-0-471-48494-3.Eckenfelder Jr WW (2000). Kirk‐Othmer Encyclopedia of Chemical Technology. John Wiley & Sons. doi:10.1002/0471238961.1615121205031105.a01. ISBN 978-0-471-48494-3.
  4. ↑ "Water pollution by agriculture". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences 363 (1491): 659–666. February 2008. doi:10.1098/rstb.2007.2176. PMC 2610176. PMID 17666391. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2610176.
  5. ↑ "Regulated and emerging disinfection by-products in recycled waters". The Science of the Total Environment 637-638: 1607–1616. October 2018. Bibcode 2018ScTEn.637.1607A. doi:10.1016/j.scitotenv.2018.04.391. PMID 29925195.
  6. ↑ "Environment Agency (archive) – Persistent, bioaccumulative and toxic PBT substances". Environment Agency (UK). Archifwyd o'r gwreiddiol ar August 4, 2006. Cyrchwyd 2012-11-14.
  7. ↑ "Endocrine Disruption Found in Fish Exposed to Municipal Wastewater". Reston, VA: US Geological Survey. Archifwyd o'r gwreiddiol ar October 15, 2011. Cyrchwyd 2012-11-14.
  8. ↑ Pollution: Causes, effects, and control (arg. 5th). Cambridge, UK: Royal Society of Chemistry. 2013. ISBN 978-1-78262-560-5. OCLC 1007100256.
  9. ↑ Aquatic Pollution: An Introductory Text (arg. 4th). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons. 2018. ISBN 9781119304500.
  10. ↑ 10.0 10.1 "2". Stormwater Effects Handbook: A Toolbox for Watershed Managers, Scientists, and Engineers. New York: CRC/Lewis Publishers. 2001. ISBN 0-87371-924-7. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-05-19. Cyrchwyd January 26, 2009.
  11. ↑ "Estimating Environmental Hazard and Risks from Exposure to Per- and Polyfluoroalkyl Substances (PFASs): Outcome of a SETAC Focused Topic Meeting". Environmental Toxicology and Chemistry 40 (3): 543–549. March 2021. doi:10.1002/etc.4784. PMC 8387100. PMID 32452041. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8387100.
  12. ↑ "What are the effects of PFAS exposure at environmentally relevant concentrations?". Chemosphere 258: 127340. November 2020. Bibcode 2020Chmsp.258l7340S. doi:10.1016/j.chemosphere.2020.127340. PMID 32563917.
  13. ↑ "Freshwater salinization syndrome on a continental scale". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 115 (4): E574–E583. January 2018. Bibcode 2018PNAS..115E.574K. doi:10.1073/pnas.1711234115. PMC 5789913. PMID 29311318. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5789913.
  14. ↑ "Origins of stream salinization in an upland New England watershed". Environmental Monitoring and Assessment 190 (9): 523. August 2018. doi:10.1007/s10661-018-6802-4. PMID 30116969.
  15. ↑ "Salt in freshwaters: causes, effects and prospects - introduction to the theme issue". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences 374 (1764). December 2018. doi:10.1098/rstb.2018.0002. PMC 6283966. PMID 30509904. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6283966.
  16. ↑ WHO and UNICEF (2017) Progress on Drinking Water, Sanitation and Hygiene: 2017 Update and SDG Baselines. Geneva: World Health Organization (WHO) and the United Nations Children's Fund (UNICEF), 2017
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Llygredd_dŵr&oldid=11829696"