Wicipedia

Mamal morol

Mae mamaliaid morol yn famaliaid dyfrol sy'n dibynnu ar y cefnfor ac ecosystemau morol eraill am eu bodolaeth. Maent yn cynnwys adeindroedion (morloi, morlewod a walrysod), morfilogion (morfilod, dolffiniaid a llamidyddion), morfuchod (manatïaid a dwgongiaid), dyfrgwn y môr ac eirth gwynion. Maent yn grŵp anffurfiol, wedi'u huno dim ond oherwydd eu dibyniaeth ar amgylcheddau morol ar gyfer bwydo a goroesi.

Mamal morol
Enghraifft o'r canlynolorganebau yn ôl enw cyffredin Edit this on Wikidata
Mathmamal dyfrol Edit this on Wikidata
Y gwrthwynebmamal tir Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Morlo'n chwarae gyda deifar, ar arfordir Ynys Sgomer
Morfil Cefngrwm (Lladin: Megaptera novaeangliae)

Mae addasiad mamaliaid morol i ffordd o fyw dyfrol yn amrywio'n sylweddol rhwng rhywogaethau. Mae morfilogion a morfuchod yn gwbl ddyfrol ac felly mae'n rhaid iddyn nhw fyw mewn dŵr hallt. Mae adeindroedion yn lled-ddyfrol; maen nhw'n treulio'r mwyafrif o'u hamser yn y dŵr ond mae angen iddyn nhw ddychwelyd i dir ar gyfer gweithgareddau pwysig fel paru, bridio a molio. Ar y llaw arall, mae'r dyfrgi a'r arth wen wedi'u haddasu llawer llai i fyw mewn dŵr.

Amrywia dietau mamaliaid morol yn sylweddol; mae rhai'n bwyta söoplancton, eraill yn bwyta pysgod, môr-lewys, pysgod cregyn neu forwellt, ac mae ychydig yn bwyta mamaliaid eraill. Er bod nifer y mamaliaid morol yn fach o gymharu â'r rhai a geir ar dir, mae eu rolau mewn amrywiol ecosystemau yn hynod o bwysig, yn enwedig o ran cynnal a chadw ecosystemau morol, trwy brosesau gan gynnwys rheoleiddio poblogaethau ysglyfaethus. Mae'r rôl hon wrth gynnal ecosystemau yn eu gwneud yn destun pryder arbennig gan fod 23% o rywogaethau mamaliaid morol dan fygythiad ar hyn o bryd.

Dynion yn lladd morloi ffwr gogleddol ar Ynys Saint Paul, Alaska, yn yr 1890au.

Cafodd mamaliaid morol eu hela gyntaf gan bobl frodorol am fwyd ac adnoddau eraill. Lladdwyd llawer hefyd ar gyfer diwydiant masnachol, gan arwain at ddirywiad sydyn ym mhob poblogaeth o rywogaethau a ecsbloetiwyd, e.e. morfilod a morloi. Arweiniodd hela masnachol at ddifodiant morfuwch Steller (Hydrodamalis gigas), minc y môr, morlew Japan a mynach-forlo'r y Caribî. Ar ôl i hela masnachol ddod i ben, mae rhai rhywogaethau, fel y Morfil Llwyd a morlo eliffant y gogledd, wedi cynyddu mewn niferoedd; i'r gwrthwyneb, mae rhywogaethau eraill, fel morfil y Basgiaid (Eubalaena glacialis), mewn perygl ofnadwy.[1][2] Ar wahân i hela, lleddir llawer o famaliaid morol mewn rhwydi oysgod, lle maent yn dod yn gaeth i rwydo sefydlog ac yn boddi neu'n llwgu. Mae mwy o draffig cefnforol gan longau enfawr yn achosi gwrthdrawiadau rhwng llongau cefnfor cyflym a mamaliaid morol mawr. Mae diraddio cynefinoedd hefyd yn bygwth mamaliaid morol a'u gallu i ddod o hyd i fwyd a'i ddal. Gall llygredd sŵn, er enghraifft, effeithio'n andwyol ar famaliaid sy'n adleoli, ac mae effeithiau parhaus cynhesu byd-eang yn dirywio amgylcheddau Arctig.

Esblygu

golygu

Mae mamaliaid morol yn ffurfio grŵp amrywiol o 129 o rywogaethau sy'n dibynnu ar y cefnfor am eu bodolaeth.[3][4] Maent yn grŵp anffurfiol sydd wedi'u huno dim ond oherwydd eu dibyniaeth ar amgylcheddau morol ar gyfer bwydo.[5] Er gwaethaf yr amrywiaeth rhyngddynt, o ran anatomeg, y prif ysgogydd yn eu hesblygiad yw gwella eu effeithlonrwydd chwilio a hela am fwyd.[6][7]

Mae lefel y ddibyniaeth ar yr amgylchedd morol yn amrywio'n sylweddol yn ôl rhywogaethau. Er enghraifft, mae morfilogion yn gwbl ddibynnol ar yr amgylchedd morol ar gyfer pob cam o'u bywyd; mae adeindroedion yn bwydo yn y môr ond yn bridio ar dir; a rhaid i eirth gwyn fwydo ar dir.[5]

Morfilogion

Daeth y morfilogion yn ddyfrol tua 50 miliwn o flynyddoedd yn ôl (CP).[8] Mae'r term ‘Cetartiodactyla’ yn adlewyrchu'r syniad bod morfilogion wedi esblygu o fewn grwp y carnolion. Bathwyd y term trwy uno'r enw ar gyfer y ddau urdd, Cetacea ‘morfilogion’ ac Artiodactyla ‘carnolion eilrif-fyseddog’, yn un gair. O dan y diffiniad hwn, credir mai'r hipopotamysau yw'r perthynas byw agosaf at y morfilogion.[9][10][11][12]

Morfuchod

Daeth morfuchod, y gwartheg môr, yn ddyfrol tua 40 miliwn o flynyddoedd yn ôl. Roedd ymddangosiad cyntaf morfuchod yn y cofnod ffosil yn ystod yr Eosen cynnar, ac erbyn yr eosen hwyr, roedd morfuchod wedi arallgyfeirio'n sylweddol. Yn breswylwyr afonydd, aberoedd a dyfroedd morol ger y lan, roeddent yn gallu epilio ac amlhau'n gyflym. Daethpwyd o hyd i'r forfuwch fwyaf cyntefig, (y Prorastomws), yn Jamaica, yn wahanol i famaliaid morol eraill a darddodd o'r Hen Fyd (fel y morfilod).[7] Y forfuwch bedeircoes gyntaf y gwyddys amdano oedd y Pezosiren o ganol yr Eosen cynnar.[13] Roedd y morfuchod cynharaf y gwyddys amdanynt, o'r teuluoedd Prorastomidae a Protosirenidae, ill dau wedi'u cyfyngu i'r Eosen, ac roeddent yn bedwartroedion lled-ddyfrol o faint mochyn. Ymddangosodd aelodau cyntaf Dugongidae erbyn canol yr Eosen. Ar y pwynt hwn, roedd y morfuchod yn gwbl ddyfrol.[14][15]

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ National Oceanic and Atmospheric Administration (2011-01-23). "Scientists Successfully Use Sedation to Help Disentangle North Atlantic Right Whale". ScienceDaily. Cyrchwyd 2011-01-27.
  2. ↑ Taylor, S.; Walker, T. R. (2017). "North Atlantic right whales in danger". Science 358 (6364): 730–731. doi:10.1126/science.aar2402. PMID 29123056.
  3. ↑ Kaschner, K.; Tittensor, D. P.; Ready, J.; Gerrodette, T.; Worm, B. (2011). "Current and Future Patterns of Global Marine Mammal Biodiversity". PLoS ONE 6 (5): e19653. Bibcode 2011PLoSO...619653K. doi:10.1371/journal.pone.0019653. PMC 3100303. PMID 21625431. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3100303.
  4. ↑ Pompa, S.; Ehrlich, P. R.; Ceballos, G. (2011-08-16). "Global distribution and conservation of marine mammals". Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (33): 13600–13605. Bibcode 2011PNAS..10813600P. doi:10.1073/pnas.1101525108. PMC 3158205. PMID 21808012. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3158205.
  5. ↑ 5.0 5.1 Jefferson, T. A.; Webber, M. A.; Pitman, R. L. (2009). Marine Mammals of the World A Comprehensive Guide to their Identification (arg. 1st). London: Academic Press. tt. 7–16. ISBN 978-0-12-383853-7. OCLC 326418543.
  6. ↑ Uhen, M. D. (2007). "Evolution of marine mammals: Back to the sea after 300 million years". The Anatomical Record 290 (6): 514–22. doi:10.1002/ar.20545. PMID 17516441. 
  7. ↑ 7.0 7.1 Savage, R. J. G.; Domning, Daryl P.; Thewissen, J. G. M. (1994). "Fossil Sirenia of the West Atlantic and Caribbean Region. V. the Most Primitive Known Sirenian, Prorastomus sirenoides Owen, 1855". Journal of Vertebrate Paleontology 14 (3): 427–449. doi:10.1080/02724634.1994.10011569. JSTOR 4523580.
  8. ↑ Castro, Peter; Huber, Michael E. (2007). Marine Biology (arg. 7th). McGraw-Hill. t. 192. ISBN 978-0-07-302819-4.
  9. ↑ Agnarsson, I.; May-Collado, LJ. (2008). "The phylogeny of Cetartiodactyla: the importance of dense taxon sampling, missing data, and the remarkable promise of cytochrome b to provide reliable species-level phylogenies". Molecular Phylogenetics and Evolution 48 (3): 964–985. doi:10.1016/j.ympev.2008.05.046. PMID 18590827. 
  10. ↑ Price, SA.; Bininda-Emonds, OR.; Gittleman, JL. (2005). "A complete phylogeny of the whales, dolphins and even-toed hoofed mammals – Cetartiodactyla". Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society 80 (3): 445–473. doi:10.1017/s1464793105006743. PMID 16094808. https://semanticscholar.org/paper/c800efd62302c28907a6a2b07d021f2426d44d83. 
  11. ↑ Montgelard, C.; Catzeflis, FM.; Douzery, E. (1997). "Phylogenetic relationships of artiodactyls and cetaceans as deduced from the comparison of cytochrome b and 12S RNA mitochondrial sequences". Molecular Biology and Evolution 14 (5): 550–559. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025792. PMID 9159933. http://mbe.oxfordjournals.org/content/14/5/550.short. 
  12. ↑ Spaulding, M.; O'Leary, MA.; Gatesy, J. (2009). "Relationships of Cetacea -Artiodactyla- Among Mammals: Increased Taxon Sampling Alters Interpretations of Key Fossils and Character Evolution". PLoS ONE 4 (9): e7062. Bibcode 2009PLoSO...4.7062S. doi:10.1371/journal.pone.0007062. PMC 2740860. PMID 19774069. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2740860. 
  13. ↑ Domning DP (2001). "The Earliest Known Fully Quadrupedal Sirenian". Nature 413 (6856): 625–627. Bibcode 2001Natur.413..625D. doi:10.1038/35098072. PMID 11675784.
  14. ↑ Prins, Herbert H. T.; Gordon, Iain J., gol. (2014). "The Biological Invasion of Sirenia into Australasia". Invasion Biology and Ecological Theory. Cambridge: Cambridge University Press. t. 123. ISBN 978-1-107-03581-2. OCLC 850909221.
  15. ↑ Samonds, K. E.; Zalmout, I. S.; Irwin, M. T.; Krause, D. W.; Rogers, R. R.; Raharivony, L. L. (2009). "Eotheroides lambondrano, new Middle Eocene seacow (Mammalia, Sirenia) from the Mahajanga Basin, Northwestern Madagascar". Journal of Vertebrate Paleontology 29 (4): 1233–1243. doi:10.1671/039.029.0417.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Mamal_morol&oldid=11052053"