Miguel Hidalgo y Costilla

Offeiriad Catholig a chwyldroadwr a chenedlaetholwr o Fecsico oedd Miguel Hidalgo y Costilla (8 Mai 1753 – 30 Gorffennaf 1811) a sbardunodd Rhyfel Annibyniaeth Mecsico (1810–21) yn erbyn Ymerodraeth Sbaen, ac o'r herwydd fe'i gelwir yn "Dad y Genedl".

Miguel Hidalgo y Costilla
Portread olew o'r Pencadfridog Miguel Hidalgo y Costilla gan Joaquín Ramírez (1865).
Ganwyd	8 Mai 1753
Bu farw	30 Gorffennaf 1811  o anaf balistig  Chihuahua City
Alma mater	Royal and Pontifical University of Mexico
Galwedigaeth	offeiriad
Cyflogwr	Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo
llofnod

Ganed ef yn Pénjamo yng Ngalisia Newydd, un o is-deyrnasoedd Sbaen Newydd, a leolir heddiw yn nhalaith Guanajuato yng nghanolbarth Mecsico. Astudiodd yn ysgol yr Iesuwyr ac enillodd radd baglor mewn diwinyddiaeth ac athroniaeth o Goleg San Nicolás yn Valladolid (bellach Morelia) ym 1773. Fe'i ordeiniwyd yn offeiriad yn yr Eglwys Gatholig ym 1778, a threuliodd y chwarter can mlynedd nesaf yn addysgu ac yn gweinyddu yn y coleg, ac yn gwasanaethu mewn ambell plwyf. Wedi marwolaeth ei frawd hŷn ym 1803, aeth i weinidogaethu yn Dolores, hen blwyf ei frawd, ac yno daeth yn wleidyddol weithgar, gan ymgyrchu dros wella amodau byw y werin. Ymddiddorai mewn dulliau amaethyddol newydd, gan annog y bobl i dyfu olewydd a grawnwin, a siaradodd yn gyhoeddus am ryddfreinio'r tlodion, gan ennyn felly drwgdybiaeth yr awdurdodau trefedigaethol.

Yn sgil goresgyniad Sbaen gan luoedd Napoleon ym 1808 ac ymddiorseddu'r Brenin Fernando VII, ffurfiwyd nifer o gymdeithasau cyfrinachol ym Mecsico â oedd yn anfodlon â'r drefn newydd, rhai ohonynt o blaid adfer Fernando i'r orsedd ac eraill yn ffafrio annibyniaeth yn gyfan gwbl oddi ar Sbaen. Ymunodd Hidalgo â chymdeithas gudd yn San Miguel, ger Dolores, a gynllwyniodd dros ddymchwel y llywodraeth drefedigaethol. Wedi i'r cynllun gael ei ddatgelu i'r Sbaenwyr, a nifer o'i gyd-aelodau eu harestio, penderfynodd Hidalgo cychwyn y chwyldro ar liwt ei hun, gan ganu cloch yr eglwys ar 16 Medi 1810 a galw ei blwyfolion i flaen y gad yn y frwydr dros annibyniaeth, cydraddoldeb hil, a chyfiawnder y tir. Gelwir ei anerchiad enwog, a daniodd y rhyfel annibyniaeth, yn "Gri Dolores" (Grito de Dolores), a dethlir Diwrnod Annibyniaeth Mecsico ar 16 Medi.

Ymunodd rhyw 90,000 o frodorion, mestisos, a gwerinwyr tlawd â byddin Hidalgo, a fe orymdeithiodd dan faner Morwyn Guadalupe tuag at Ddinas Mecsico. Cipiodd Guanajuato a sawl dinas arall cyn cyrraedd Dinas Mecsico, ond oedodd Hidalgo, a chollodd ei gyfle i orchfygu'r brifddinas. Dychwelodd nifer o'i ddilynwyr i'w cartrefi, a chwalwyd ei fyddin ym Mrwydr Pont Calderón, ar gyrion Guadalajara, ar 17 Ionawr 1811. Ffoes Hidalgo i'r gogledd, gan obeithio i gael lloches yn yr Unol Daleithiau, ond cafodd ei ddal, ei ysgymuno, a'i ddienyddio gan griw saethu.