Mae rheolaeth y Saeson o Gymru yn cyfeirio at reolaeth tiriogaethau Cymreig neu Gymru gyfan gan frenhinoedd a llywodraethau Seisnig. Dechreuodd Cymru gael ei goresgyn gan Deyrnas Lloegr yn dilyn concwest y Deyrnas honno ei hun gan y Normaniaid yn y 12g ac erbyn diwedd y 13g roedd Cymru wedi dod yn dywysogaeth o fewn Teyrnas Lloegr. Soniodd y Magna Carta o 1215 am Gymru.[1] Lansiodd Owain Glyndŵr wrthryfel yn erbyn y sefyllfa hon ar ddechrau’r 15g a llwyddodd i orchfygu llawer o Gymru ond a gafodd ei ddigalonni yn y pen draw.
Cerflun o Owain Glyndwr gan Colin Spofforth yng Nghorwen (2007). Roedd Owain yn Dywysog Cymru ac arweinydd y Cymry yn erbyn y Saeson o tua 1400 tan 1410.
Arferai Cymru gael ei hamsugno i Deyrnas Lloegr yng nghanol yr 16g a ddaeth yn rhan o Deyrnas Prydain Fawr ar ddechrau'r 18g ac yn ddiweddarach Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon ar ddechrau'r 19g. Rhwng 1746 a 1881 cafodd Cymru ei thrin yr un mor effeithiol fel rhan o Loegr at ddibenion cyfreithiol ond dechreuodd ennill statws cynyddol nodedig o fewn y Deyrnas Unedig o ddiwedd y 19eg ganrif ymlaen gan arwain at gyflwyno datganoli ar ddiwedd yr 20g.
Heddiw, mae Cymru yn un o bedair gwlad y Deyrnas Unedig sy’n ethol cynrychiolwyr i Senedd y Deyrnas Unedig tra bod llawer o agweddau ar ei llywodraethu domestig yn cael eu rheoli gan y Senedd ddatganoledig.
Digwyddodd Brwydr Hastings yn 1066, pwynt canolog yng ngorchfygiad y Normaniaid yn Lloegr. Erbyn 1067 roedd y Normaniaid wedi dechrau adeiladu Castell Cas-gwent ac wedi dechrau goresgyniad o Gymru. Ffrangeg oedd iaith yr arweinwyr Normanaidd a gwladychodd eu dilynwyr Saesneg eu hiaith diroedd gorchfygedig yng Nghymru gan gynnwys de Sir Benfro y cyfeiriwyd ati yn hanesyddol fel "Lloegr Fach y tu hwnt i Gymru".[2] Gofynnodd Harri II, brenin Lloegr, brenin Eingl-Normanaidd olynol, i Hen ŵr o Bencader, Sir Gaerfyrddin, a oedd yn meddwl y Cymry yn erbyn ei gyrchoedd o Gymru.[2] Atebodd yr hen ŵr:
"Gellir gorthrymu’r genedl hon yn wir, ac i raddau helaeth iawn ei dinistrywio a’i llesgau trwy dy nerthoedd di O frenin, ac eiddo eraill, yn awr megis cynt a llawer gwaith eto pan haedda hynny. Ei dileu’n llwyr, fodd bynnag, trwy ddigofaint dyn, ni ellir, oni bydd hefyd ddigofaint Duw yn cydredeg ag ef. Ac nid unrhyw genedl arall, fel y barnaf i, amgen na hon o’r Cymry, nac unrhyw iaith arall, ar Ddydd y Farn dostlem gerbron y Barnwr Goruchaf pa beth bynnag a ddigwydd i’r gweddill mwyaf ohoni a fydd yn ateb dros y gongl fach hon o’r ddaear."[3]
Yn dilyn uno Cymru dan reolaeth tywysogion Llywelyn, arweiniodd Edward I Brenin Lloegr 15,00 o ddynion i gipio Cymru yn dilyn ymdrechion aflwyddiannus lluosog gan frenhinoedd Lloegr i gadw gafael ar Gymru cyn hyn. Arweiniwyd y gwrthwynebiad yng Nghymru gan y Tywysog Llywelyn ap Gruffydd (Llywelyn ein Llyw Olaf) a gwnaeth ymgais hefyd i recriwtio rhagor o filwyr Cymreig yn y canolbarth.[4][5] Lladdwyd Llywelyn ym Mrwydr Pont Orewin gan filwyr o Loegr mewn tric cudd-ymosod dan gochl trafodaethau. Gorymdeithiwyd ei ben trwy Lundain a'i osod ar bigyn Tŵr Llundain gyda choron ffug o ddail llawryf.[6]Daeth Dafydd, brawd Llywelyn, yn bennaeth ar ymladdwyr Cymreig, ond daliwyd ef yn 1283. Cafodd ei lusgo trwy strydoedd Amwythig gan geffyl, ei grogi, ei adfywio a'i ddiberfeddu gan swyddogion Lloegr. Taflwyd ei ymysgaroedd i dân wrth wylio. Yn olaf, torrwyd ei ben i ffwrdd a'i osod ar bigyn Tŵr Llundain wrth ymyl ei frawd Llywelyn, a thorrwyd ei gorff yn chwarteri.[7]
Yn dilyn marwolaethau Llywelyn a Dafydd, ceisiodd Edward Brenin Lloegr ddod ag annibyniaeth i Gymru i ben a chyflwynodd yr ordinhad brenhinol o Statud Rhuddlan yn 1284. Newid cyfansoddiadol oedd y statud a achosodd i Gymru golli ei hannibyniaeth de facto a ffurfiodd Dywysogaeth Cymru o fewn "Realm of England".[8][9][10] Mae'r enw'n cyfeirio at Gastell Rhuddlan yn Sir Ddinbych, lle cafodd ei gyhoeddi gyntaf ar 19 Mawrth 1284.[11] Roedd y statud yn cadarnhau cyfeddiannu Cymru a chyflwynodd gyfraith gwlad Lloegr i Gymru ar gyfer achosion troseddol, tra bod achosion sifil yn dal i gael eu trin o dan gyfreithiau Cymreig Hywel Dda.[12][13]
Mae'n debygol mai achos uniongyrchol a gychwynnol gwrthryfel Owain Glyndŵr yw ymosodiad ar ei dir gan y Barwn Gray o Ruthun a chyflwyniad hwyr llythyr yn gofyn am wasanaeth arfog Glyndŵr gan Harri IV o Loegr yn ogystal â chyfryngu annheg o'r anghydfod hwn gan y Saeson. brenin. Cyhoeddwyd Glyndŵr yn Dywysog Cymru yng Nglyndyfrdwy ar yr 16eg o Fedi 1400 a chyda'i fyddinoedd, aeth ati i gysylltu trefi Seisnig gogledd-ddwyrain Cymru â thactegau herwfilwrol, gan ddiflannu i'r mynyddoedd. Yna cipiodd cynghreiriaid Glyndŵr, y teulu Tuduraidd Gastell Conwy yn ystod Pasg 1401 ac yn yr un flwyddyn bu Glyndŵr yn fuddugol yn erbyn lluoedd Lloegr ym Mhumlumon. casglodd lawer o gefnogaeth ledled Cymru. Arweiniodd y Brenin Harri sawl ymgais i oresgyn Cymru ond prin oedd y llwyddiant. Creodd tywydd garw a thactegau herwfilwrol Glyndŵr statws chwedlonol iddo, dyn ar un pryd â’r elfennau oedd â rheolaeth dros y tywydd.[14]
Ym 1402, pasiodd Senedd Lloegr gyfres o gyfreithiau a elwid y Cyfreithiau Cosb yn erbyn Cymru 1402, a basiwyd i sefydlu gorthrwm Cymreig a goruchafiaeth Seisnig yng Nghymru yn ystod Gwrthryfel Owain Glyndŵr yn erbyn rheolaeth Seisnig yng Nghymru. Roedd deddfau cosb yn gwahardd Cymry rhag dal swydd gyhoeddus uwch, dwyn arfau, prynu eiddo yn nhrefi Lloegr. Roedd deddfau cosb hefyd yn berthnasol i ddynion o Loegr a oedd yn priodi merched Cymreig. Gwaharddwyd cynulliad cyhoeddus a chyfyngedig oedd addysg plant Cymru. Ni ddaeth y gweithredoedd hyn i ben tan lawer yn ddiweddarach gyda Deddfau Cyfreithiau Cymru 1532 a 1542 a gyflwynwyd gan Harri VIII Brenin Lloegr.[15][16][17]
Ym 1404, cipiodd Glyndŵr gestyll Aberystwyth a Harlech, ffurfio cytundeb â’r Ffrancwyr a chynnal Senedd ym Machynlleth, ei goroni’n Dywysog Cymru gydag emissaries o’r Alban Ffrainc a Castille yn Sbaen. Cyrhaeddodd cymorth Ffrainc yn 1405 ac roedd llawer o Gymru dan reolaeth Glyndŵr. Ym 1406 ysgrifennodd Glyndŵr Lythyr Pennal ym Mhennal ger Machynlleth yn cynnig teyrngarwch Cymreig i’r Pab Avignon yn hytrach na’r Pab Rhufain ac yn ceisio cydnabyddiaeth i Ddewi Sant fel archesgob Cymru, clerigwyr yn rhugl yn y Gymraeg, dwy brifysgol Gymreig, cadw refeniw Eglwysi Cymru a hynny dylai'r "usurper" Harri IV gael ei ysgymuno. Ni ymatebodd y Ffrancwyr a dechreuodd y gwrthryfel fethu. Collwyd Castell Aberystwyth yn 1408 a Chastell Harlech yn 1409 a gorfodwyd Glyndŵr i encilio i fynyddoedd Cymru lle parhaodd o gyrchoedd gerila o bryd i'w gilydd. Mae’n debyg iddo farw yn 1416 yn Kentchurch ar y ffin Eingl-Gymreig yng nghartref ei ferch Alys. Erys Glyndŵr yn eicon o hunaniaeth Gymreig a chenedlaetholdeb o'r 18fed ganrif hyd heddiw.[18]
Ym 1470 ffurfiodd Edward IV gyngor Cymru a'r Gororau. Yn dilyn gorchfygiad Richard III mewn brwydr, parhaodd Brenin Cymreig Lloegr Harri VII i ddefnyddio Cyngor ac fe'i defnyddiwyd yn bennaf at ddibenion barnwrol. 1660, ailgyfansoddwyd cyngor Cymru a'r Gororau ond nid oedd yn cario'r un pwysigrwydd ag o dan Harri VII er enghraifft. Fe'i diddymwyd ym 1689 yn dilyn dyddodiad Iago II gan yr Iseldirwr William III Oren.[19][20]
Cyflwynodd Harri VIII o Loegr Ddeddfau Cyfreithiau Cymru 1535-1542 drwy senedd Lloegr, gan integreiddio Cymru a Lloegr yn gyfreithiol. Diddymodd hyn y system gyfreithiol Gymreig a ddaeth yn sgil Hywel Dda, ac achosodd i'r Gymraeg golli unrhyw rôl neu statws swyddogol. Roedd y deddfau hefyd yn diffinio ffin Cymru-Lloegr am y tro cyntaf, a gallai aelodau sy’n cynrychioli etholaethau yng Nghymru gael eu hethol i Senedd Lloegr.[21] Roedd Arglwyddiaethau’r Mers a Thywysogaeth Cymru yn unedig, gan ddod â’r ddau i ben.[22][23][24]
Tua 200 mlynedd yn ddiweddarach, ac yn ôl sylwebaeth Blackstone, pasiwyd Deddf Cymru a Berwick 1746, gan ddatgan "lle mae Lloegr yn unig yn cael ei chrybwyll mewn unrhyw ddeddf seneddol, mae'r un peth er gwaethaf hyn, ac fe'i tybir, yn amgyffred goruchafiaeth Cymru a thref. Berwick upon Tweed", sy'n golygu y byddai Lloegr o hyn ymlaen yn cael ei ddefnyddio fel term i ddisgrifio Cymru, Lloegr a thref Berwick.[25]
Arwydd Senedd Cymru ar wal y SeneddDeddf Cau ar y Sul (Cymru) 1881 oedd y ddeddfwriaeth gyntaf i gydnabod bod gan Gymru gymeriad gwleidyddol-gyfreithiol ar wahân i weddill awdurdodaeth gyfreithiol Lloegr.[26]
Pasiwyd Deddf Eglwys Cymru 1914 gan roi rhyddid i’r Eglwys yng Nghymru lywodraethu ei materion ei hun o 1920 ymlaen, yn dilyn diwedd y rhyfel byd cyntaf ar ôl llawer o ymgyrchu gan rai fel David Lloyd George.[27]
Penodwyd gweinidog yn canolbwyntio ar faterion Cymreig yn llywodraeth y DU o ddechrau’r 1950au ymlaen ac ym 1965 sefydlwyd y Swyddfa Gymreig (Swyddfa Cymru bellach), adran o’r llywodraeth sy’n canolbwyntio ar y pwnc hwn, a oedd yn cymryd cyfrifoldeb cynyddol am agweddau ar lywodraethu Cymru.[28]
Ym 1997, yn dilyn ail refferendwm, yn dilyn refferendwm 1979, ar ddatganoli, bu i etholwyr Cymru bleidleisio o drwch blewyn o blaid sefydlu Cynulliad Cenedlaethol i Gymru o 50.3 y cant, ar y ganran a bleidleisiodd o 50.2 y cant.[29]
Ym mis Mai 2020, yn Neddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020, ailenwyd Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn "Senedd Cymru" neu "the Welsh Parliament", a elwir yn gyffredin yn "Senedd" yn Gymraeg a Saesneg, i adlewyrchu pwerau deddfwriaethol cynyddol.[30][31]
