Sami

(Ailgyfeiriad o Saami)

Pobl Ffinno-Wgrig sydd yn byw yn y Lapdir yng ngogledd Ffenosgandia yw'r Sami neu'r Lapiaid. Ieithoedd brodorol y Sami ydy'r ieithoedd Sami, er bod nifer ohonynt wedi rhoi'r gorau i'w mamiaith ac yn siarad Norwyeg, Swedeg, Ffinneg, neu Rwseg.

Sami
Sami gyda charw Llychlyn.
Cyfanswm poblogaeth
80,000–100,000
Ardaloedd gyda niferoedd sylweddol
Norwy, Sweden, y Ffindir, Rwsia
Ieithoedd
Ieithoedd Sami
Norwyeg, Swedeg, Ffinneg, Rwseg
Crefydd
Lwtheriaeth, yr Eglwys Uniongred Ddwyreiniol, siamanaeth
Grwpiau ethnig perthynol
Pobloedd Ffinnig

Nomadiaid a fu'n trigo yng ngogledd Llychlyn ers miloedd o flynyddoedd oedd hynafiaid y Sami. Mae union darddiad y Sami yn ansicr: cred rhai ysgolheigion taw un o'r bobloedd Baleo-Siberaidd ydynt, tra bod eraill yn honni iddynt darddu o'r hil Alpaidd yng Nghanolbarth Ewrop. Er eu bod yn siarad ieithoedd Ffinno-Wgrig, nid ydynt yn perthyn yn genetig i'r bobloedd Ffinnig eraill nac i'r bobloedd Indo-Ewropeaidd.[1] Yn sgil dyfodiad y Ffiniaid i'r Ffindir yn yr 2g OC, cafodd aneddiadau'r Sami eu gyrru tua'r gogledd. Digwyddai'r un peth yn Sweden a Norwy, ac erbyn heddiw mae'r Sami wedi eu cyfyngu i Gylch yr Arctig yn bennaf.

Am amseroedd maith, cafodd ceirw Llychlyn eu hela gan y Sami, a'u cadw mewn niferoedd bychain fel anifeiliaid denu. Ychydig o ganrifoedd yn ôl, dechreuasant cadw gyrroedd o geirw Llychlyn, a daeth fugeilyddiaeth nomadaidd yn brif fywoliaeth y Sami. Buont yn byw mewn pebyll neu gytiau pridd, ac yn mudo ar yr eira gyda'u hanifeiliaid mewn grwpiau o bum neu chwe theulu. Buont hefyd yn pysgota ac yn hela anifeiliaid eraill am fwyd. Yn yr 20g daeth y ffordd nomadaidd o fyw i ben, ar wahân i ambell fugail sydd yn gyrru ei anifeiliaid ar ben ei hun tra bod ei deulu yn byw mewn tŷ modern. Mae nifer o Sami Norwy yn bysgotwyr ar yr arfodir. Mae eraill yn dibynnu ar ffermio, coedwigaeth, pysgota afonydd, a mwyngloddio, neu'n cymryd swyddi mewn trefi a dinasoedd Llychlyn.

Yn hanesyddol siamanaeth oedd crefydd y Sami, ac mae rhai ohonynt yn dal i arfer defodau traddodiadol. Cafodd y mwyafrif ohonynt eu cristioneiddio. Mae nifer o Sami'r Ffindir a Rwsia yn perthyn i'r Eglwys Uniongred Ddwyreiniol, tra bo'r mwyafrif o'r Sami eraill yn Lwtheriaid. Mae nifer o gymunedau'r gogledd yn dilyn ffurf ar gynulleidfaoliaeth efengylaidd o'r enw Laestadianaeth.[2]

Bu rhagfarn yn eu herbyn yn yr oes fodern ac ymdrechai llywodraethau Llychlyn i gymhathu'r Sami yn ddiwylliannol. Cafodd yr ieithoedd Sami eu gwahardd yn yr ysgol. Yn ail hanner yr 20g, enillodd y Sami fwy o hawliau, gan gynnwys addysg drwy gyfrwng yr ieithoedd Sami a gwarchodaeth porfeydd ceirw Llychlyn. Sefydlwyd cymdeithasau gwleidyddol a diwylliannol gan y Sami, ac mae ychydig o bapurau newydd a rhaglenni radio yn eu hieithoedd brodorol.

Cyfeiriadau golygu

  1. (Saesneg) Iiddá, "The Origin and Genetic Background of the Sámi", Prifysgol Texas. Adalwyd ar 4 Hydref 2018.
  2. (Saesneg) Sami. Encyclopædia Britannica. Adalwyd ar 4 Hydref 2018.