Santes Tybïe

Santes Geltaidd o'r 5g

Santes Gymreig oedd Tybïe (bl. 5g). Roedd hi'n un o 24 o ferched Brychan Brycheiniog. Dywedir iddi sefydlu eglwys ar safle Llandybïe, Sir Gaerfyrddin.[1] Dethlir ei gŵyl mabsant ar 30 Ionawr (gweler isod).

Santes Tybïe
GanwydAberhonddu Edit this on Wikidata
Man preswylLlandybïe Edit this on Wikidata
DinasyddiaethBaner Cymru Cymru
Galwedigaetharweinydd crefyddol Edit this on Wikidata
Blodeuodd470 Edit this on Wikidata
TadBrychan Edit this on Wikidata

Chwedlau golygu

Yn ôl y chwedl, roedd gan Frychan lys unwaith yn Nyffryn Tywi, sef Llys Brychan. Aeth ei ferch Tybïe i fyw mewn cell feudwy gyda'i chwaer, Lluan (neu 'Lleian') a morynion eraill yng Nghelli-forynion, rhwng y Mynydd Du a'r Mynydd Mawr. Dywedir mai nhw oedd y cyntaf i ymledu Cristnogaeth yn y rhan honno o Gymru. Roedd ganddi gell arall mewn llecyn o'r enw Cae'r Groes hefyd.[2]

Un diwrnod daeth criw o reibwyr "paganaidd" i'r ardal a lladdwyd Tybïe ganddynt. Yn ôl un traddodiad, gerllaw ei heglwys y lladdwyd hi ond yn ôl traddodiad arall fe'i lladdwyd tua hanner milltir i ffwrdd a ffrydiodd ffynnon o'r man a elwir er hynny yn Ffynnon Dybïe. Bu'r ffynnon honno yn gyrchfan gan gleifion am ganrifoedd i iachau eu hunain.[2]

Cof golygu

Roedd yn arfer cynnal gŵyl mabsant bob blwyddyn drannoeth y Nadolig i goffhau Tybïe. Gelwid yr ŵyl yn Ddygwyl Dybïe. Fel rhan o'r ŵyl, etholid 'maer' gan y bobl a'i arwain o gwmpas Llandybïe ar gefn asyn: mae'r llenor a hanesydd lleol Gomer M. Roberts yn cofnodi fod hynny'n dal i ddigwydd yn y 1940au.[2]

Cyfeiriadau golygu

  1. T. D. Breverton, The Book of welsh Saints (Caerdydd, 2001).
  2. 2.0 2.1 2.2 Gomer M. Roberts, 'Y Santes Dybïe a'i Frawd', yn Chwedlau'r Ddau Fynydd (Llyfrau'r Dryw, Llandybïe, 1948.