Traeth Mawr, Sir Benfro

Traeth Porth Mawr
Math	bae, traeth
Daearyddiaeth
Sir	Sir Benfro
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	51.8944°N 5.2958°W
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Paul Davies (Ceidwadwyr)
AS/au y DU	Stephen Crabb (Ceidwadwr)
Statws treftadaeth	Henebion Cenedlaethol Cymru
Manylion
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Traeth baner las yn Sir Benfro, Cymru, yw'r Traeth Mawr, neu'r Porth Mawr (Whitesands yn Saesneg).^[1]^[2] Fe'i lleolir ger Tyddewi yng nghymuned Tyddewi a Chlos y Gadeirlan. Dyma un o draethau mwyaf poblogaidd y sir. Mae'n rhan o Barc Cenedlaethol Arfordir Penfro.

Mae'r bae ei hun, a elwir y "Porth Mawr", wedi'i leoli 2 filltir (3.2 km) i'r gorllewin o Tyddewi ac 1 filltir (1.6 km) i'r de o Penmaen Dewi, wedi'i ddisgrifio fel y traeth syrffio gorau yn Sir Benfro. Mae'r gair "porth" yma'n cyfeirio at y defnydd o'r bae fel porthladd i gychod, a cheir tystiolaeth fod yma gysylltiad agos gydag Iwerddon ers canrifoedd.

Fel cawr uwch y tirlun, saif Carn Llidi, lwmpyn o graig 594 tr (181 m) uwch y môr, ac ar ei lethrau ceir olion tai o'r Oes Haearn a'r Oes Efydd. Dyma leoliad rhannau o awdl Waldo Williams Tyddewi:

Ar gadernid Carn Llidi

Ar hyd un hwyr oedwn i,

Ac yn syn ar derfyn dydd

Gwelwn o ben bwy gilydd

Drwy eitha Dyfed y rhith dihafal

Ei thresi swnd yn eurwaith ar sindal

Lle naid y lli anwadal - yn sydyn

I fwrw ei ewyn dros far a hual.

Ar ben ucha'r traeth ceir penrhyn Trwynhwrddyn a'r ochr arall iddo ceir Porth Lleuog.

Capel Sant Padrig

Prif: Capel Sant Padrig

Am flynyddoedd nid oedd dim o’r capel i’w weld gan fod y cwbl wedi diflannu o dan y tywod. Ond rai blynyddoedd wedi storm enfawr, yn 2021, cafwyd archwiliad archaeolegol o safle'r hen gapel, a leolir o fewn tafliad carreg i linell y penllanw; dywedir mai o'r fan hon y teithiodd Sant Padrig o Gymru i'r Iwerddon, ac a ddaeth ymhen hir a hwyr yn nawddsant Iwerddon.

Nododd George Owen yn 1603:

Mae Capel Sant Padrig i'r gorllewin o Dyddewi ac mor agos â phosib at ei wlad ei hun – Iwerddon. Mae wedi mynd â'i ben iddo erbyn hyn.

Archwiliwyd y fan oherwydd erydu arfordirol, sy'n cael ei ddwyshau gan newid hinsawdd; ers dechrau’r 20g, daeth nifer o feddi i’r golwg yn y twyni tywod. Yn 2004, gosododd Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro gerrig enfawr ar y fan lle saif y capel, er mwyn ceisio arafu’r erydu ond yn 2014 chwipiwyd y maeni gan donnau stormydd garw, gan ddatgelu’r beddi unwaith yn rhagor.^[3] Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed fu'n cloddio, gydag arbenigedd Prifysgol Sheffield yn cynorthwyo; cafwyd cefnogaeth Cadw, y Nineveh Charitable Trust ac Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro.

Drwy arbrofion dyddio radiocarbon, nodwyd fod y fynwent yn cael ei defnyddio rhwng y 8g a’r 11g O.C. a bod mwy o blant a menywod nag o ddynion wedi'u claddu. Gosodwyd y beddau o’r dwyrain i’r gorllewin, gyda’r pen tua’r gorllewin, heb unrhyw eiddo'n cael ei gladdu yn y beddau. Gosodwyd rhai o'r ysgerbydau mewn "beddau cist" gydag ochrau carreg a cherrig mawr gwastad yn glawr neu'n gaead iddynt. Ar fedd un plentyn naddwyd arwydd y groes ar y clawr carreg ac mae'n gwbwl bosib mai hon yw'r groes gynharaf ar unrhyw fedd Cristnogol yng Nghymru.^[4]

Llai na chilometr i'r gogledd-orllewin, saif Coetan Arthur ar benrhyn arall, sef Penmaen Dewi.