Wicipedia

Amser

dimensiwn lle gellir trefnu digwyddiadau o'r gorffennol trwy'r presennol i'r dyfodol

Cysyniad sy'n mesur parhad digwyddiadau a'r cyfnodau rhyngddynt yw amser.

Amser
Enghraifft o:meintiau sgalar, spatio-temporal entity Edit this on Wikidata
Mathcyfres Edit this on Wikidata
Rhan ogofod-amser Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Gellir defnyddio'r llif o dywod mewn awrwydr i gadw cyfnod o'r amser a aeth heibio. Mae e hefyd yn cynrychioli'n gywir y presennol ac yn cyfannu'r gorffennol a'r dyfodol.

Mae amser yn baramedr sylfaenol i bopeth sy'n newid – heb newid ni cheir amser, heb amser ni cheir newid. Mesur y mae amser graddfa newid digwyddiadau. Trwy sefydlu graddfa o'r fath y mae amser yn ein galluogi i wahaniaethu rhwng yr hyn sydd wedi digwydd, yr hyn sy'n digwydd a'r hyn sydd ar fin digwydd; yr hyn a fu, y sydd ac a fydd.

I sylwedydd cyffredin mae'n ymddangos fod amser yn llifo'n gyson i un cyfeiriad yn unig, h. y. o'r gorffennol i'r presennol ac i'r dyfodol. Ond, yn ôl damcaniaeth perthnasedd Einstein nid dyna sydd mewn gwirionedd. Er mwyn lleoli digwyddiad yn iawn yn y bydysawd Einsteinaidd rhaid ei ystyried mewn continwwm gofod-amser pedwar dimensiwn.

Mesur amser

golygu

Yn hanesyddol [1]ac yn arferol o ddydd i ddydd heddiw, geometreg cysawd yr haul sydd wrth gefn mesuriadau amser dynol. Yn arbennig cydberthynas y ddaear a’r haul a’r lleuad (ond mae, hefyd, enghreifftiau[2] o ddefnydd y sêr a'r planed Gwener[2]). Blwyddyn yw’r ystod rhwng dau ymddangosiad tebyg gan yr haul, er enghraifft Alban Arthan (Heuldro’r Gaeaf). Diwrnod yw’r ystod rhwng dwy ganol dydd (yr haul ar ei uchaf yn yr wybren). Lleoliad y lleuad yw sylfaen y mis, er enghraifft yr ystod rhwng dwy leuad newydd, neu llawn.

Mae tystiolaeth o ddylanwad yr unedau yma ers cyn hanes ysgrifenedig. Rydym yn rhannu ein hymateb[3] i’r diwrnod gyda’r rhan fwyaf o fywyd y ddaear. Mae ymateb i’r flwyddyn[4] gan fathau o fywyd sy'n byw i ffwrdd o’r cyhydedd ac i’r mis gan fywyd a effeithir arnynt gan y llanw, hefyd yn brosesau hynafol.

Tystiolaeth mesur y perthynas rhwng diwrnod a mis yw, o bosib, yw’r cofnodion hynaf o fesur amser gan ddynoliaeth, tua 20,000 o flynyddoedd[2] yn ôl.  Ceir crafiadau ar esgyrn[5]. Yn 2023 cyflwynwyd tystiolaeth[6] am olion paentiedig a oedd yn nodi’r misoedd ymhlith murluniau ogofau Lascaux, Chauvet ac Altamira (dros 42,000 o flynyddoedd yn ôl).

Dros y byd ceir olion megalithadd sy’n dystiolaeth o ymwybyddiaeth o’r flwyddyn. Un enghraifft yw Bryn Celli Ddu[7] (tua 5000 o flynyddoedd yn ôl).

Yn ôl tystiolaeth eu tabledi ysgrifen gynffurf, tua 5000 o flynyddoedd yn ôl roedd y Swmeriaid (dyffrynnoedd y Tigris a’r Ewffrates) yn defnyddio calendr a oedd yn rhannu’r flwyddyn[2] i fisoedd o 30 diwrnod, diwrnodau i 12 cyfnod (dwy awr i ni) a’r rhain i 30 rhan (4 munud ein hamser ni).

Yn ddiweddarach esblygwyd hwn i raniadau o 60[8] gan y Swmeriaid. Hwn a etifeddwyd gan y Babyloniaid a defnyddiodd rhaniadau 60 ar gyfer onglau geometreg (gan ymestyn i 360 gradd cylch a ffurfiolwyd gan Hipparchus (tua190 - tua120 CC)) yn ogystal â rhaniadau amser.

Dros y milenia defnyddiwyd gwahanol ddyfeisiadau i gyfnodi’r amseroedd hyn. Gan gynnwys defnydd clociau dŵr[9] yn yr Aifft o gwmpas 3600 o flynyddoedd yn ôl. Gwr y Llys o’r 16 ganrif CC o’r enw Amenemhet[10] a enwir fel y eu dyfeisydd.  Roedd gan yr Eifftiaid, hefyd, clociau (cysgod) haul[8] erbyn 1500 CC. Dyddia’r cloc mecanyddol[11] o ddiwedd y 13 ganrif OC.

Hyd seryddol y diwrnod, i bob pwrpas, oedd sylfaen cofnodi amser hyd at 1967. Gyda diffyniad eiliad yn 1/86,400 diwrnod (sef 24*60*60).

Erbyn hynny ‘roedd wedi dod yn eglur nad oedd cylchdro’r ddaear yn ddigon cyson i fod o werth ar gyfer y manylder angenrheidiol i’r dyfodol. (Yn 1960[12], bu rhaid dewis un flwyddyn - 1900 - fel yr un safonol.) Rhaid oedd ar sylfaen annibynnol a chyson i ddiffinio amser.

Mor hir yn ôl a James Clerk Maxwell (1831 - 1879) mewn ysgrif yn 1873[13] crybwyllwyd defnyddio cryniadau golau fel sylfaen. Penllanw'r syniad hwn oedd adeiladu cloc atomig (gan ddefnyddio atomau’r metal Cesiwm (Cs)) yn Labordy Ffisegol Cenedlaethol[14] (Prydain) yn 1955 gan Louis Essen a Jack (J.V.L) Parry[15][16].

Yn 1968 diffiniwyd yr eiliad gan y Système International d'Unités (SI)[12] yn ôl y safon hon fel 9,192,631,770 cryniad un o lefelau egni penodol electron Cesiwm (Cs). Heblaw am ychwanegi (yn 1999[12]) amgylchiadau’r Cs (tymheredd absoliwt), dyma’r diffiniad hyd heddiw (2025). Yn 2019 penderfynwyd defnyddio’r diffiniad hwn yn sylfaen bron pob un o unedau ffiseg a chemeg rhyngwladol. Mae hwn yn tanlinelli pwysigrwydd hanesyddol a wyddonol gwybodaeth sicr a chywir o werth yr eiliad.

Mae dirgryniad safonol y cloc Cs yn cyfateb i amledd microdon (i ddefnyddio syniadaeth Maxwell).

O’i gymharu mae dirgryniadau’r cloc cwarts, a bu’n chwyldroadol[17] yn natblygiad yr oriawr a chloc domestig yn ystod y 1960au, yn 32 KHz[18] (sef 32,000 yr eiliad).  Mae hwn yn sylweddol gwell na thician clociau mecanyddol gorau’r byd[19][20]- ond ddim yn cystadlu â’r cloc atomig.

Er na newidiwyd diffiniad yr eiliad eto, ym Medi 2021 dangoswyd bod modd rhagori ar Cs trwy ddefnyddio electronau’r elfen Strontiwm[21]. Daeth hwn a’r cryniadau i amledd gweledol. A dechreuwyd ystyried diffiniad newydd erbyn 2030[22].

Ond ym Medi 2024[23] bu datblygiad sylweddol. Ymddygiad yr electron sydd wrth wraidd y clociau Cs a Sr. Bu’n hysbys bod cryniadau o fewn cnewyllyn atomau yn llawer iawn gynt (ar lefel pelydrau X a gamma) ond nid oedd (nac oes) modd harneisi’r amleddau hyn.

Yn 1976 darganfuwyd un “naid” egni yng nghnewyllyn yr elfen Thoriwm-229 a oedd yn anghyffredin o araf. Yn arafach na’r un naid gyffelyb yn holl elfennau’r tabl cyfnodol. Roedd hwn ym mharth goleuni uwchfioled. Yn 2003[24] crybwyllwyd hwn yn sylfaen amseri. Dim ond yn 2016[25] llwyddwyd i weld y naid mewn labordy. Ym Medi 2024[23] llwyddwyd i ddangos ymarferoldeb cysylltu cryniadau’r Th-229 â St-87, gan agor y ffordd i’r cloc niwclear (sef defnyddio’r cnewyllyn yn lle electron) yn y dyfodol.  

Dyfyniadau barddol am amser

golygu
“ Mae syllu i lygad amser
yn gychwyn gwallgofrwydd.
Mewn amser mae amser i bopeth.[26]
 ”

Saunders Lewis

“ Gobaith fo’n meistr:
rhoed Amser i ni’n was.
 ”

Waldo Williams

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ Nick Hopwood, Staffan Müller-Wille, Janet Browne, Christiane Groeben, Shigehisa Kuriyama, Maaike van der Lugt, Guido Giglioni, Lynn K. Nyhart, Hans-Jörg Rheinberger, Ariane Dröscher, Warwick Anderson, Peder Anker, Mathias Grote, Lucy van de Wiel & the Fifteenth Ischia Summer School on the History of the Life Sciences (12 Gorffennaf 2021). "Cycles and circulation: a theme in the history of biology and medicine". History and Philosophy of the Life Sciences 43: Erthygl rhif 89. https://link.springer.com/article/10.1007/s40656-021-00425-3.
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 "A Walk Through Time - Ancient Calendars". National Institute of Standards & Technology (USA). 25 Mehefin 2019. Cyrchwyd 7 Ionawr 2025.
  3. ↑ "Circadian Rhythms". National Institute of General Medical Sciences (USA). Medi 2023. Cyrchwyd 7 Ionawr 2025.
  4. ↑ John M McNamara ac Alasdair I Houston (06 Awst 2007). "Introduction. Adaptation to the annual cycle". Phil. Trans. Roy. Soc. B. 363 (1490): 209–210. https://royalsocietypublishing.org/doi/full/10.1098/rstb.2007.2192.
  5. ↑ Sullivan, Walter (20 Ionawr 1971). "Bone Markings Indicate Ice Age Notation System". The New York Times. Cyrchwyd 7 Ionawr 2025.
  6. ↑ Bennett Bacon, Azadeh Khatiri , James Palmer , Tony Freeth , Paul Pettitt a Robert Kentridge (5 Ionawr 2023). "An Upper Palaeolithic Proto-writing System and Phenological Calendar". Cambridge Archaeological Journal 33 (3). https://www.cambridge.org/core/journals/cambridge-archaeological-journal/article/an-upper-palaeolithic-protowriting-system-and-phenological-calendar/6F2AD8A705888F2226FE857840B4FE19.
  7. ↑ "Mwy am Fryn Celli Ddu". CADW. Cyrchwyd 7 Ionawr 2025.
  8. ↑ 8.0 8.1 Lombardi, Michael A. (5 Mawrth 2007). "Why is a minute divided into 60 seconds, an hour into 60 minutes, yet there are only 24 hours in a day?". Scientific American. Cyrchwyd 7 Ionawr 2025.
  9. ↑ "A Walk Through Time - Early Clocks". National Institute of Standards & Technology (USA). 25 Mehefin 2019. Cyrchwyd 7 Ionawr 2025.
  10. ↑ B. Cotterell, F.P. Dickson a J. Kamminga (Ionawr 1986). "Ancient Egyptian water-clocks: A reappraisal". Journal of Archaeological Science 13 (1): 31-50. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0305440386900257.
  11. ↑ "A Walk Through Time - A Revolution in Timekeeping". National Institute of Standards & Technology (USA). 25 Mehefin 2019. Cyrchwyd 7 Ionawr 2025.
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 Le Système international d'unités (SI brochure), 2006. F-92312 Sèvres Cedex, France: Bureau international des poids et mesures. 2006. tt. 112–113. ISBN 9282222136.CS1 maint: location (link)
  13. ↑ Achard, F. (2005). "Chapter 44 - James Clerk Maxwell, A treatise on electricity and magnetism, first edition (1873)". Landmark Writings in Western Mathematics 1640-1940: 564-587. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/B978044450871350125X?via%3Dihub.
  14. ↑ "Our History". National Physical Laboratory. 2025. Cyrchwyd 7 Ionawr 2025.
  15. ↑ Essen, L. a Parry, J. V. L. (Awst 1955). "An Atomic Standard of Frequency and Time Interval: A Cæsium Resonator". Nature 176: 280-282. https://www.nature.com/articles/176280a0.
  16. ↑ "Caesium Atomic Clock, 1955". The Science Museum Group (UK). Cyrchwyd 7 Ionawr 2025.
  17. ↑ Edwards, Benj (17, Hydref 2018). "The Digital Watch: A Brief History". PC Mag. https://uk.pcmag.com/migrated-99802-smartwatches/34712/the-digital-watch-a-brief-history.
  18. ↑ J. Engdahl a H. Matthey (28–30 Mai 1975). "32 KHz Quartz Crystal Unit for High Precision Wrist Watch". IEEE Xplore. Cyrchwyd 7 Ionawr 2025.CS1 maint: date format (link)
  19. ↑ Skellern, Ian. "Burgess Clock B, The World's Most Precise Pendulum Clock, is made to a 250-year-old design by John Harrison, Longitude Prize Winner and Inventor of the Marine Chronometer". Quill & Pad. Cyrchwyd 7 Ionawr 2025.
  20. ↑ "The pendulum - the most accurate mechanical oscillation system". Uhrenbausatz. 25 Ebrill 2020. Cyrchwyd 7 Ionawr 2025.
  21. ↑ Tobias Bothwell, Colin J. Kennedy, Alexander Aeppli, Dhruv Kedar, John M. Robinson, Eric Oelker, Alexander Staron a Jun Ye (16 Chwefror 2022). "Resolving the gravitational redshift across a millimetre-scale atomic sample". Nature 602: pages420–424. https://www.nature.com/articles/s41586-021-04349-7.
  22. ↑ N Dimarcq, M Gertsvolf, G Mileti, S Bize, C W Oates, E Peik, D Calonico, T Ido, P Tavella, F Meynadier, G Petit, G Panfilo, J Bartholomew, P Defraigne, E A Donley, P O Hedekvist, I Sesia, M Wouters, P Dubé, F Fang, F Levi, J Lodewyck, H S Margolis, D Newell, S Slyusarev, S Weyers, J-P Uzan, M Yasuda, D-H Yu, C Rieck, H Schnatz, Y Hanado, M Fujieda, P-E Pottie, J Hanssen, A Malimon a N Ashby (22 Ionawr 2024). "Roadmap towards the redefinition of the second". Metrologia 61 (1). https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1681-7575/ad17d2.
  23. ↑ 23.0 23.1 Chuankun Zhang, Tian Ooi, Jacob S. Higgins, Jack F. Doyle, Lars von der Wense, Kjeld Beeks, Adrian Leitner, Georgy A. Kazakov, Peng Li, Peter G. Thirolf, Thorsten Schumm a Jun Ye (4 Medi 2024). "Frequency ratio of the 229mTh nuclear isomeric transition and the 87Sr atomic clock". Nature 633: 63-70. https://www.nature.com/articles/s41586-024-07839-6.
  24. ↑ E. Peik a Chr. Tamm (2003). "Nuclear laser spectroscopy of the 3.5 eV transition in Th-229". Europhys. Lett. 61 (2): 181–186. https://www.ptb.de/cms/fileadmin/internet/fachabteilungen/abteilung_4/4.4_zeit_und_frequenz/pdf/2003_Peik-Tamm_EuroPhysLett_th001.pdf.
  25. ↑ Lars von der Wense, Benedict Seiferle, Mustapha Laatiaoui, Jürgen B. Neumayr, Hans-Jörg Maier, Hans-Friedrich Wirth, Christoph Mokry, Jörg Runke, Klaus Eberhardt, Christoph E. Düllmann, Norbert G. Trautmann a Peter G. Thirolf (2016). "Direct detection of the 229Th nuclear clock transition". Nature 533: 47-51. https://www.nature.com/articles/nature17669.
  26. ↑ Lewis, Saunders, o'r ddrama Siwan
Chwiliwch am amser
yn Wiciadur.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Amser&oldid=13423043"