Armellog

Mamal â phlatiau esgyrnog yn amddiffyn ei ben a'i gorff yw armellog neu armadilo (hefyd dulog yn y Wladfa). Mae armellogion modern yn perthyn i'r teulu Dasypodidae sy'n cynnwys tua 21 o rywogaethau. Fe'u ceir yng Nghanolbarth a De America ac mae un rywogaeth yn cyrraedd de'r Unol Daleithiau. Maent yn hollysyddion sy'n bwydo ar infertebratau, anifeiliaid marw a phlanhigion.

Data cyffredinol
Enghraifft o'r canlynol	tacson
Dechreuwyd	Mileniwm 58700. CC
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Armellogion
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Animalia
Ffylwm:	Chordata
Dosbarth:	Mammalia
Uwchurdd:	Xenarthra
Urdd:	Cingulata
Teulu:	Dasypodidae Gray, 1821

Eginyn erthygl sydd uchod am famal. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

Mae armellogion yn famaliaid brychol (placental mammals]] yn y Byd Newydd yn yr urdd Cingulata. Mae'r enw amgen Armadilo yn golygu "rhai arfog bach" yn Sbaeneg. Y Chlamyphoridae a'r Dasypodidae yw'r unig deuluoedd sydd wedi goroesi yn yr urdd, sy'n rhan o'r Uwch-urdd Xenarthra, sy'n cynnwys hefyd y morgrugyswyr (anteaters) a'r diogynnod ( sloths). Disgrifiwyd naw genws diflanedig a 21 rhywogaeth o armadilo sydd wedi goroesi, a nodweddir rhai ohonynt gan nifer y bandiau ar eu harfwisg. Mae pob rhywogaeth yn frodorol i'r Americas, lle maent yn trigo mewn amrywiaeth o amgylcheddau gwahanol.

Nodweddir armellogion gan gragen arfwisg lledraidd a chrafangau hir, miniog ar gyfer cloddio. Mae ganddynt goesau byr, ond gallant symud yn eithaf cyflym. Mae hyd cyfartalog armellog tua 75 cm (30 modfedd), gan gynnwys ei gynffon. Mae'r armellog mawr yn tyfu hyd at 150 cm (59 modfedd) ac yn pwyso hyd at 54 kg (119 pwys), tra bod gan y lleiaf yn y genws hyd o 13-15 cm yn unig (5-6 modfedd). Pan fyddant dan fygythiad gan ysglyfaethwr, mae rhywogaethau Tolypeutes yn aml yn rholio i fyny i bêl; dyma'r unig rywogaeth o armadillo sy'n gallu gwneud hyn.

Dosraniad tacsonomegol

Armellog bach gwridog

Teulu Dasypodidae

• Isdeulu Dasypodinae
  • Genws Dasypus
    

    1658 ysgythriad o armellog
    • Armellog nawresog neu armellog trwynhir, Dasypus novemcinctus
    • Armellog saithresog, Dasypus septemcinctus
    • Armelloog hirdrwyn deheuol, Dasypus hybridus
    • Armellog hirdrwyn Llanos, Dasypus sabanicola
    • Armellog hirdrwyn mawr, Dasypus kappleri
    • Armellog hirdrwyn blewog, Dasypus pilosus
    • mulita Yepes, Dasypus yepesi
    • †Armellog hardd, Dasypus bellus
  • Genws †Stegotherium

Teulu Chlamyphoridae

• Isdeulu Chlamyphorinae
  • Genws Calyptophractus
    • Armellog corachaidd mawr, Calyptophractus retusus
  • Genws Chlamyphorus
    • Armellog rhosliw bach, Chlamyphorus truncatus
• Isdeulu Euphractinae
  • Genws Chaetophractus
    

    Armellog blewog sgrechlyd
    • Armellog blewog sgrechlyd, Chaetophractus vellerosus
    • Armellog blewog mawr, Chaetophractus villosus
    • Armellog mawr yr Andes, Chaetophractus nationi
  • Genws †Macroeuphractus
  • Genws †Paleuphractus
  • Genws †Proeuphractus
  • Genws †Doellotatus
  • Genws †Peltephilus
    • +Armellog corniog, Peltephilus ferox
  • Genus Euphractus
    • Armellog chweresog, Euphractus sexcinctus
  • Genus Zaedyus
    • Pichi, Zaedyus pichiy
• IsdeuluTolypeutinae
  • Genus †Kuntinaru
  • Genus Cabassous
    

    Armellog teir-resog deheuol
    • Armellog cynffonfoel gogleddol, Cabassous centralis
    • Armellog cynffonfoel Siacoa, Cabassous chacoensis
    • Armellog cynffonfoel deheuol, Cabassous unicinctus
    • Armellog cynffonfoel mawr, Cabassous tatouay
  • Genws Priodontes
    • Armellog enfawr, Priodontes maximus
  • Genws Tolypeutes
    • Armellog teir-resog deheuol, Tolypeutes matacus
    • Brazilian three-banded Armellog teir-resog Brasil, Tolypeutes tricinctus

† arwydd tacson diflanedig

Etymoleg

Mae'r gair armadilo yn golygu "un arfog bach" yn Sbaeneg. Roedd yr Asteciaid yn eu galw'n āyōtōchtli [aːjoːˈtoːt͡ʃt͡ɬi], Nahuatl am "crwban-gwningen": āyōtl [ˈaːjoːt͡ɬ] (crwban) a tōchtli [ˈtoːt͡ʃt͡ɬi] (crwban). Y gair Portiwgaleg am "armadilo" yw tatu sy'n deillio o'r iaith Tupi. Ceir enwau tebyg hefyd mewn ieithoedd eraill, yn enwedig ieithoedd Ewropeaidd.

Esblygiad

Mae ymchwil genetig diweddar yn awgrymu y dylid cynnwys grŵp diflanedig o famaliaid arfog anferth, y glyptodontau, o fewn llinach yr armellogion, ar ôl dargyfeirio tua 35 miliwn o flynyddoedd yn ôl, yn fwy diweddar nag a dybiwyd yn flaenorol

Dosbarthiad daearyddol

Fel pob un o linachau Xenarhra, tarddodd armellogion yn Ne America. Oherwydd unigedd y cyfandir gynt, fe'u cyfyngwyd yno am y rhan fwyaf o'r Cenozoig. Caniataodd ffurfio Isthmws Panama yn ddiweddar i ychydig o aelodau'r teulu fudo tua'r gogledd i dde Gogledd America erbyn y Pleistosen cynnar, fel rhan o [[Cyfnewidfa Fawr America|Gyfnewidfa Fawr America].. (Gwnaeth rhai o’u perthnasau llawer mwy eu maint, yr un daith.)

Heddiw, mae'r holl rywogaethau'r armellogion sy'n bodoli yn dal i fod yn bresennol yn Ne America. Maent yn arbennig o amrywiol ym Mharagwâi (lle mae 11 rhywogaeth yn bodoli) a'r ardaloedd cyfagos. Mae llawer o rywogaethau mewn perygl. Mae rhai, gan gynnwys pedair rhywogaeth o Dasypus, wedi'u dosbarthu'n eang dros yr Americas, tra bod eraill, fel mulita Yepes, wedi'u cyfyngu i diriogaeth bach. Mae dwy rywogaeth, yr armellog cynffon noeth gogleddol ac armellog nawrhesog, i'w cael yng Nghanolbarth America; mae'r olaf hefyd wedi cyrraedd yr Unol Daleithiau, yn bennaf yn y taleithiau de-canolig (Tecsas yn arbennig), ond gydag ystod sy'n ymestyn mor bell i'r dwyrain â Gogledd Carolina a Fflorida, ac mor bell i'r gogledd â de Nebraska a de Indiana. Mae eu dosbarthiad wedi ehangu'n gyson yng Ngogledd America dros y ganrif ddiwethaf oherwydd diffyg ysglyfaethwyr naturiol. Mae Armadillos yn cael eu cofnodi fwyfwy yn ne Illinois ac yn tueddu tua'r gogledd oherwydd newid yn yr hinsawdd.

Deiet ac ysglyfaethu

Mae diet gwahanol rywogaethau o armellogion yn amrywio, ond maent yn cynnwys yn bennaf pryfed, lindys ac infertebratau eraill. Mae rhai rhywogaethau, fodd bynnag, yn bwydo bron yn gyfan gwbl ar forgrug a termitiaid.

Maen nhw'n gloddwyr toreithiog. Mae llawer o rywogaethau'n defnyddio eu crafangau miniog i gloddio am fwyd, fel cynrhon, ac i gloddio eu gwalau. Mae'n well gan yr armellog nawres adeiladu tyllau mewn pridd llaith ger y nentydd a'r arroyos y mae'n byw ac yn bwydo o'u cwmpas.