Wicipedia

Dosbarthiad gwyddonol

Mewn bioleg, tacsonomeg (o'r Groeg hynafol τάξις sef tacsis) yw'r astudiaeth wyddonol o enwi, diffinio a dosbarthu grwpiau o organebau biolegol yn seiliedig ar nodweddion cyffredin. Mae organebau wedi'u grwpio'n tacsa (unigol: tacson) a rhoddir rheng dacsonomig i'r grwpiau hyn; gellir rhestru rheng benodol i ffurfio grŵp mwy cynhwysol o safle uwch, gan greu yr hyn a elwir yn 'hierarchaeth dacsonomig'. Y prif rengoedd heddiw yw parth, teyrnas, ffylwm (defnyddir rhaniad weithiau mewn botaneg yn lle ffylwm), dosbarth, urdd, teulu, genws, a rhywogaeth. Ystyrir y botanegydd o Sweden, Carl Linnaeus, fel sylfaenydd y system dacsonomeg, wrth iddo ddatblygu system restredig a elwir yn dacsonomeg Linnaeaidd ar gyfer categoreiddio organebau ac enwau deuenwol ar gyfer enwi organebau.

Lefelau dosbarthiad biolegolRhywogaethGenwsTeuluUrddDosbarthFfylwmTeyrnasParthBywyd
Lefelau dosbarthiad biolegol
Y prif rengoedd mewn dosbarthiad biolegol.

Gyda datblygiadau mewn theori, data a thechnoleg ddadansoddol o systemateg fiolegol, mae'r system Linnaeaidd wedi trawsnewid yn system o ddosbarthu biolegol modern gyda'r bwriad o adlewyrchu'r perthnasoedd esblygiadol rhwng organebau byw ac wedi difodi.

Diffiniad

golygu

Mae union ddiffiniad tacsonomeg yn amrywio o ffynhonnell i ffynhonnell, ond erys craidd y ddisgyblaeth: cenhedlu, enwi a dosbarthu grwpiau o organebau.[1] Fel pwyntiau cyfeirio, cyflwynir diffiniadau diweddar o dacsonomeg isod:

  1. Y theori a'r ymarfer o grwpio unigolion yn rywogaethau, trefnu rhywogaethau yn grwpiau mwy, a rhoi enwau i'r grwpiau hynny, gan gynhyrchu 'dosbarthiad'.[2]
  2. Maes gwyddoniaeth (a phrif gydran systemateg) sy'n cwmpasu disgrifio, adnabod, enwi a dosbarthu.[3]
  3. Gwyddor dosbarthiad. Mewn bioleg trefnu organebau yn ddosbarthiad.[4]
  4. "Gwyddor dosbarthiad fel y'i cymhwysir i organebau byw, gan gynnwys astudio dulliau ffurfio rhywogaethau, ac ati."[5]
  5. "Dadansoddiad o nodweddion organeb i'r dibenion o'u dosbarthu".[6]
  6. "Mae systemeg yn astudiaeth o ffylogenedd i ddarparu patrwm y gellir ei gyfieithu i ddosbarthiad ac enwau mwy cynhwysol ym maes tacsonomeg" (a restrir fel diffiniad dymunol ond anarferol).[7]

Mae'r diffiniadau amrywiol hyn naill ai'n gosod tacsonomeg fel is-faes o systemateg (diffiniad 2), yn gwrthdroi'r berthynas honno (diffiniad 6), neu'n ymddangos eu bod yn ystyried y ddau derm yn gyfystyr. Ceir rhywfaint o anghytundeb a yw enwi biolegol yn cael ei ystyried yn rhan o dacsonomeg (diffiniadau 1 a 2), neu’n rhan o systemateg y tu allan i dacsonomeg.[8] Er enghraifft, mae diffiniad 6 wedi'i baru â'r diffiniad canlynol o systemateg sy'n gosod y gyfundrefn enwau (nomenclature) y tu allan i dacsonomeg:[6]

  • Systemateg : "Yr Astudiaeth o adnabod, tacsonomeg, ac enwi organebau, gan gynnwys dosbarthu pethau byw o ran eu perthnasoedd naturiol ac astudio amrywiad ac esblygiad tacsa".

System hierarchaidd

golygu

Dyma'r hierarchaeth o dacsonau, gyda'r prif rengau mewn teip trwm.

  • Parth (Parthau) Regio
  • Teyrnas (Teyrnasoedd) Regnum
  • Is-deyrnas Subregnum
  • Uwch-ffylwm Superphylum
  • Ffylwm (Ffyla) Phylum ¹
  • Is-ffylwm Subphylum
  • Uwch-ddosbarth Superclassis
  • Dosbarth (Dosbarthiadau) Classis
  • Is-ddosbarth Subclassis
  • Uwch-urdd Superordo
  • Urdd (Urddau) Ordo
  • Is-urdd Subordo
  • Uwch-deulu Superfamilia
  • Teulu (Teuluoedd) Familia
  • Is-deulu Subfamilia
  • Llwyth (Llwythau) Tribus
  • Genws (Genera) Genus
  • Uwch-rywogaeth Superspecies
  • Rhywogaeth (Rhywogaethau) Species
  • Is-rywogaeth Subspecies

¹ Rhaniad neu adran Divisio: dewis arall i Ffylwm ar gyfer planhigion, ffyngau a bacteria

Enghreifftiau

golygu
Rhenc Pryf ffrwythau Bod dynol Pysen Amanita'r pryfed E. coli
Parth Eukaryota Eukaryota Eukaryota Eukaryota Bacteria
Teyrnas Animalia Animalia Plantae Fungi
Ffylwm Arthropoda Chordata Magnoliophyta Basidiomycota Proteobacteria
Is-ffylwm Hexapoda Vertebrata Magnoliophytina Hymenomycotina
Dosbarth Insecta Mammalia Magnoliopsida Homobasidiomycetae Gammaproteobacteria
Is-ddosbarth Pterygota Placentalia Magnoliidae Hymenomycetes
Urdd Diptera Primates Fabales Agaricales Enterobacteriales
Is-urdd Brachycera Haplorrhini Fabineae Agaricineae
Teulu Drosophilidae Hominidae Fabaceae Amanitaceae Enterobacteriaceae
Is-deulu Drosophilinae Homininae Faboideae Amanitoideae
Genws Drosophila Homo Pisum Amanita Escherichia
Rhywogaeth D. melanogaster H. sapiens P. sativum A. muscaria E. coli

Teyrnas a Pharth

golygu

Yn yr Yr Oesoedd Canol disgrifiwyd rhywogaethau gwahanol o fewn genws gyda rhestr hir o dermau Lladin. Nid tan y 18fed ganrif y cyflwynodd Carolus Linnaeus (1707-1778) y system sy’n dal mewn defnydd heddiw, lle defnyddir dim ond dau air, un am y genws ac un am y rhywogaeth. Yr enw am y system hon yw'r system ddeuenwol. Yn Systema Naturae Carolus Linnaeus (1735), rhennir pethau byw yn ddwy deyrnas: Animalia a Vegetabilia. Ers hynny, datblygodd gwayddoniaeth a thechnoleg ac mae llawer wedi ei ganfod ynglŷn ag organebau un-gellog, ymysg pethau eraill, felly roedd angen system mwy cynnil.[9] Yn y 1960au cyflwynwyd y gair 'Rank' a newidiwyd yn ei dro i 'Domain' (Cymraeg: Parth).

Un system o'r fath yw'r system 6-teyrnas a ddefnyddir yn UDA, lle rhennir organebau yn Bacteria, Archaea, Protista, Fungi (Ffwng), Plantae (Planhigion) ac Animalia (neu 'Anifeiliaid'). Yng ngwledydd Prydain, India, Awstralia ac America Ladin, fodd bynnag, defnyddir 5-teyrnas, sef: Anifeiliaid, Planhigion, Ffwng, Protista a Monera. Mae rhai dulliau o ddosbarthu bywyd yn hepgor y term "Teyrnas", gan nodi nad yw'r teyrnasoedd traddodiadol yn perthyn i un hynafiad cyffredin.

Mae'r tabl canlynol yn crynhoi datblygiad y systemau o ddosbarthu pethau byw dros y blynyddoedd.


Linnaeus
1735[10] 		Haeckel
1866[11] 		Chatton
1925[12][13] 		Copeland
1938[14][15] 		Whittaker
1969[16] 		Woese et al.
1977[17][18] 		Woese et al.
1990[19] 		Cavalier-Smith
1993 		Cavalier-Smith
1998[20][21][22]
2 teyrnas 3 teyrnas 2 ymerodraeth 4 teyrnas 5 teyrnas 6 kingdoms 3 parth 8 teyrnas 6 teyrnas
(dim) Protista Prokaryota Monera Monera Eubacteria Bacteria Eubacteria Bacteria
Archaebacteria Archaea Archaebacteria
Eukaryota Protista Protista Protista Eucarya Archezoa Protosoa
Protosoa
Chromista Chromista
Planhigion Plantae Plantae Plantae Plantae Plantae Plantae
Ffwng Ffwng Ffwng Ffwng
Animalia Animalia Animalia Animalia Animalia Animalia Animalia


Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ Wilkins, J.S. (5 February 2011). "What is systematics and what is taxonomy?". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 27 August 2016. Cyrchwyd 21 August 2016.
  2. ↑ Judd, W.S.; Campbell, C.S.; Kellogg, E.A.; Stevens, P.F.; Donoghue, M.J. (2007). "Taxonomy". Plant Systematics: A Phylogenetic Approach (arg. 3rd). Sunderland: Sinauer Associates.
  3. ↑ Simpson, Michael G. (2010). "Chapter 1 Plant Systematics: an Overview". Plant Systematics (arg. 2nd). Academic Press. ISBN 978-0-12-374380-0.
  4. ↑ Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In Dictionary of the Fungi, 10th edition. CABI, Netherlands.
  5. ↑ Walker, P.M.B., gol. (1988). The Wordsworth Dictionary of Science and Technology. W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press.
  6. ↑ 6.0 6.1 Lawrence, E. (2005). Henderson's Dictionary Of Biology. Pearson/Prentice Hall. ISBN 978-0-13-127384-9.
  7. ↑ Wheeler, Quentin D. (2004). "Taxonomic triage and the poverty of phylogeny". In H.C.J. Godfray & S. Knapp (gol.). Taxonomy for the twenty-first century. 359. tt. 571–583. doi:10.1098/rstb.2003.1452. PMC 1693342. PMID 15253345.
  8. ↑ "Nomenclature, Names, and Taxonomy". Intermountain Herbarium – USU. 2005. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 November 2016.
  9. ↑ Gweler: McNeill, J., ed. (2006), International Code of Botanical Nomenclature (Vienna Code) Adopted by the Seventeenth International Botanical Congress, Vienna, Austria, Gorffennaf 2005 (electronic ed.), Vienna: International Association for Plant Taxonomy, archifwyd o y gwreiddiol ar 2012-10-06, https://web.archive.org/web/20121006231936/http://ibot.sav.sk/icbn/main.htm, adalwyd 20 Chwefror 2011, article 3.1
  10. ↑ Linnaeus, C. (1735). Systemae Naturae, sive regna tria naturae, systematics proposita per classes, ordines, genera & species.
  11. ↑ Haeckel, E. (1866). Generelle Morphologie der Organismen. Reimer, Berlin.
  12. ↑ Chatton, É. (1925). "Pansporella perplexa. Réflexions sur la biologie et la phylogénie des protozoaires". Annales des Sciences Naturelles - Zoologie et Biologie Animale 10-VII: 1–84.
  13. ↑ Chatton, É. (1937). Titres et Travaux Scientifiques (1906–1937). Sette, Sottano, Italy.
  14. ↑ Copeland, H. (1938). "The kingdoms of organisms". Quarterly Review of Biology 13: 383–420. doi:10.1086/394568.
  15. ↑ Copeland, H. F. (1956). The Classification of Lower Organisms. Palo Alto: Pacific Books, p. 6, [1]. doi:10.5962/bhl.title.4474. External link in |publisher= (help)
  16. ↑ Whittaker, R. H. (January 1969). "New concepts of kingdoms of organisms". Science 163 (3863): 150–60. Bibcode 1969Sci...163..150W. doi:10.1126/science.163.3863.150. PMID 5762760.
  17. ↑ Woese, C. R.; Balch, W. E.; Magrum, L. J.; Fox, G. E.; Wolfe, R. S. (August 1977). "An ancient divergence among the bacteria". Journal of Molecular Evolution 9 (4): 305–311. doi:10.1007/BF01796092. PMID 408502.
  18. ↑ Woese, C. R.; Fox, G. E. (November 1977). "Phylogenetic structure of the prokaryotic domain: the primary kingdoms". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 74 (11): 5088–90. Bibcode 1977PNAS...74.5088W. doi:10.1073/pnas.74.11.5088. PMC 432104. PMID 270744. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=432104.
  19. ↑ Woese, C.; Kandler, O.; Wheelis, M. (1990). "Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya.". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 87 (12): 4576–9. Bibcode 1990PNAS...87.4576W. doi:10.1073/pnas.87.12.4576. PMC 54159. PMID 2112744. http://www.pnas.org/cgi/reprint/87/12/4576.
  20. ↑ Cavalier-Smith, T. (1998), "A revised six-kingdom system of life", Biological Reviews 73 (03): 203–66, doi:10.1111/j.1469-185X.1998.tb00030.x, PMID 9809012, http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=685
  21. ↑ Cavalier-Smith, T. (2004), "Only six kingdoms of life", Proceedings of the Royal Society of London B Biological Sciences 271: 1251–62, doi:10.1098/rspb.2004.2705, PMC 1691724, PMID 15306349, http://www.cladocera.de/protozoa/cavalier-smith_2004_prs.pdf, adalwyd 2010-04-29
  22. ↑ Cavalier-Smith T (June 2010). "Kingdoms Protozoa and Chromista and the eozoan root of the eukaryotic tree". Biol. Lett. 6 (3): 342–5. doi:10.1098/rsbl.2009.0948. PMC 2880060. PMID 20031978. http://rsbl.royalsocietypublishing.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=20031978.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosbarthiad_gwyddonol&oldid=12082498"