Cyfiawnder

Cysyniad ym meysydd cyfreitheg, athroniaeth wleidyddol a moeseg yw cyfiawnder sy'n ymwneud â thrin person yn deg, yn foesol, ac yn amhleidiol. Yr ystyr athronyddol yw cymesuredd briodol rhwng haeddiant yr unigolyn a'r pethau drwg a da mae'r unigolyn yn ei dderbyn. Mae cyfiawnder yn gysyniad sylfaenol o fewn y rhan fwyaf o systemau cyfreithiol gan ddilyn gwerthoedd a thraddodiadau cymdeithasol. Mae cyfiawnder cymdeithasol yn crybwyll trefn gyfiawn y tu allan i'r llysoedd barn. Ystyrir cyfiawnder yn nodwedd neu amcan hanfodol i'r wladwriaeth. O safbwynt y pragmatydd, cyfiawnder yw'r enw am ganlyniad teg. Yn ei gyd-destun crefyddol, cydymffurfio â deddf Duw yw ystyr cyfiawnder sy'n cynnwys uniondeb rhwng dyn a'i gymydog.

Cerflun yr Arglwyddes Gyfiawn, symbol cyfiawnder.

Syniadaeth Aristotlys sy'n sail i'r mwyafrif o drafodaethau Gorllewinol am gyfiawnder. Disgrifiodd natur rinweddol a dibenyddol cyfiawnder. Aeth meddylwyr ers hynny i'r afael â chyfiawnder drwy wahanol ddulliau ac agweddau, ac yn adlewyrchu amryw o ideolegau a systemau meddwl. Pwysleisiodd rhinwedd cyfiawnder gan nifer o ddilynwyr Aristotlys a cheidwadwyr. Datblygodd Immanuel Kant athroniaeth dyletswyddeg a'r gorchymyn diamod: rheol foesol mae'n rhaid i bawb ufuddhau iddi er gwaethaf y cymhelliad neu'r canlyniad. Dadleuodd y defnyddiolwyr cyntaf, Jeremy Bentham a John Stuart Mill, taw'r lles cyffredin yw'r unig ystyriaeth parthed cyfiawnder. Lluniodd John Rawls yr egwyddor wahaniaethol, sy'n gosod tegwch yn sail i'w drefn gyfiawnder. Nod syniadau rhyddfrydol a chymunedol megis gwaith Rawls yw ceisio gwrthbwyso'r effaith sydd gan ffawd economaidd a grym gwleidyddol ar ein cymdeithas. Gwrthodwyd hyn gan rhyddewyllyswyr megis Robert Nozick: rhyddid yr unigolyn a hunanberchenogaeth yw sail cymdeithas ac felly'r drefn gyfiawnder yn ôl nhw.

Ceir nifer o fathau o gyfiawnder mewn penydeg a damcaniaeth gyfreithiol. Atal ail-droseddu yw amcan cyfiawnder adferol, a thrin y drosedd o safbwynt y dioddefwr a'r gymuned yn hytrach na'r wladwriaeth. Pwrpas y system gyfiawnder yw i gosbi'r drwgweithredwr yn ôl cyfiawnder dialgar.

Darllen pellach

• Michael J. Sandel. Justice: A Reader (Gwasg Prifysgol Rhydychen, 2007).
• Michael J. Sandel. Justice: What's the Right Thing to Do? (Penguin, 2010).

Dolenni allanol

Chwiliwch am cyfiawnder
yn Wiciadur.

• (Saesneg) Cwrs Michael Sandel ar gyfiawnder Archifwyd 2014-04-27 yn y Peiriant Wayback, Prifysgol Harvard.