Wicipedia

Cyfiawnder amgylcheddol

Mae cyfiawnder amgylcheddol yn gysyniad modern ac yn fudiad cymdeithasol sy'n mynd i'r afael a chymunedau tlawd ac ymylol a beryglir gan echdynnu adnoddau, mwyngloddio, gwastraff peryglus, ayb.[1] Mae'r mudiad wedi cynhyrchu cannoedd o astudiaethau sy'n sefydlu'r patrwm hwn o amlygiad anghyfartal i niwed amgylcheddol,[2] yn ogystal â chorff rhyngddisgyblaethol mawr o lenyddiaeth gwyddorau cymdeithasol sy'n cynnwys ecoleg wleidyddol, cyfraniadau i gyfraith amgylcheddol, a damcaniaethau ar gyfiawnder a chynaliadwyedd.[1][3] Dechreuodd y mudiad cyfiawnder amgylcheddol yn yr Unol Daleithiau yn y 1980au a chafodd ei ddylanwadu'n drwm gan fudiad hawliau sifil America.

Cyfiawnder amgylcheddol
Enghraifft o'r canlynolmudiad cymdeithasol, egwyddor Edit this on Wikidata
Mathcyfiawnder Edit this on Wikidata
Y gwrthwynebanghyfiawnder amgylcheddol Edit this on Wikidata

Roedd y cysyniad gwreiddiol o gyfiawnder amgylcheddol yn yr 1980au yn canolbwyntio ar niwed i grwpiau brodorol, ymylol o fewn gwledydd cyfoethog fel yr Unol Daleithiau a chafodd ei fframio fel hiliaeth amgylcheddol (environmental racism). Ehangwyd y mudiad yn ddiweddarach i ystyried rhyw, gwahaniaethu amgylcheddol rhyngwladol, ac anghydraddoldebau o fewn grwpiau difreintiedig. Wrth i'r mudiad gael peth llwyddiant mewn gwledydd datblygedig a chyfoethog, mae beichiau amgylcheddol wedi symud i hemisffer y De (er enghraifft trwy echdynnu neu'r fasnach wastraff fyd-eang). Mae'r mudiad dros gyfiawnder amgylcheddol felly wedi dod yn fwy byd-eang, gyda rhai o'i nodau bellach yn cael eu mynegi gan y Cenhedloedd Unedig.

Mae'r mudiad cyfiawnder amgylcheddol byd-eang yn deillio o wrthdaro amgylcheddol seiliedig ar lefydd lle mae amddiffynwyr amgylcheddol lleol yn aml yn wynebu corfforaethau rhyngwladol sy'n echdynnu adnoddau naturiol y Ddaear ayb. Mae canlyniadau lleol y gwrthdaro hyn yn cael eu dylanwadu fwyfwy gan rwydweithiau cyfiawnder amgylcheddol traws-genedlaethol.[4][5]

Diffiniadau

golygu
 
Gweithwyr incwm isel yn Ghana yn ailgylchu gwastraff o wledydd incwm uchel, gydag amodau ailgylchu yn llygru ardal Agbogbloshie yn drwm

Fel arfer diffinnir cyfiawnder amgylcheddol fel cyfiawnder dosbarthol (distributive justice), sef 'dosbarthiad teg o risgiau a buddion amgylcheddol'.[6] Mae rhai diffiniadau'n mynd i'r afael â chyfiawnder gweithdrefnol (procedural justice) sef 'cyfranogiad teg ac ystyrlon yn y broses o wneud penderfyniadau'. Mae ysgolheigion eraill yn pwysleisio cyfiawnder cydnabod (recognition justice), sef 'cydnabod gormes a gwahaniaeth mewn cymunedau cyfiawnder amgylcheddol'. Mae gallu pobl i drosi nwyddau cymdeithasol yn gymuned lewyrchus yn faen prawf pellach ar gyfer cymdeithas gyfiawn.[1][6][7]

Mae Asiantaeth Diogelu'r Amgylchedd yr Unol Daleithiau yn diffinio cyfiawnder amgylcheddol fel:[8]

...triniaeth deg a chyfranogiad ystyrlon pawb waeth beth fo'u hil, lliw, tarddiad cenedlaethol, neu incwm, mewn perthynas â datblygu, gweithredu a gorfodi cyfreithiau, rheoliadau a pholisïau amgylcheddol.

Gwahaniaethu amgylcheddol a gwrthdaro

golygu

Ceisa'r mudiad cyfiawnder amgylcheddol fynd i'r afael â gwahaniaethu amgylcheddol a hiliaeth amgylcheddol sy'n gysylltiedig â gwaredu gwastraff peryglus, echdynnu adnoddau, neilltuo tir, a gweithgareddau eraill. [9] Mae'r gwahaniaethu amgylcheddol hwn yn arwain at golli traddodiadau ac economïau sy'n seiliedig ar dir,[10] trais arfog (yn enwedig yn erbyn menywod a phobl frodorol),[11] diraddio'r amgylchedd, a gwrthdaro amgylcheddol.[12] Mae'r mudiad cyfiawnder amgylcheddol byd-eang yn deillio o'r gwrthdaro lleol hyn sy'n seiliedig ar leoedd lle mae amddiffynwyr amgylcheddol lleol yn aml yn wynebu corfforaethau rhyngwladol. Mae canlyniadau lleol y gwrthdaro hyn yn cael eu dylanwadu fwyfwy gan rwydweithiau cyfiawnder amgylcheddol traws-genedlaethol. [4] [5]

Mae yna lawer o adrannau lle gall dosbarthiad anghyfiawn beichiau amgylcheddol ddisgyn. O fewn yr Unol Daleithiau, hil yw'r penderfynydd pwysicaf o anghyfiawnder amgylcheddol.[13][14] Mewn rhai gwledydd eraill, mae tlodi neu gast (India) yn ddangosyddion pwysig.[15] Mae cysylltiad llwythol, brodorol hefyd yn bwysig mewn rhai gwledydd.[15] Mae'r ysgolheigion cyfiawnder amgylcheddol Laura Pulido a David Pellow yn dadlau bod cydnabod hiliaeth amgylcheddol fel elfen sy’n deillio o gymynroddion cyfalafiaeth hiliol sydd wedi hen ymwreiddio yn hollbwysig i’r mudiad, gyda goruchafiaeth y gwynion yn parhau i ddifrodi natur a chynyddu at effaith newid hinsawdd.[16][17][18]

Hiliaeth amgylcheddol

golygu
 
Yr Arlywydd Barack Obama yn yfed dŵr wedi'i hidlo o'r Fflint (UDA) yn dilyn argyfwng dŵr y Fflint yn Ysgol Uwchradd Northwestern .

Mae'r berthynas rhwng hiliaeth amgylcheddol ac anghydraddoldeb amgylcheddol yn cael ei chydnabod ledled y byd datblygedig a'r byd sy'n datblygu. Enghraifft o hiliaeth amgylcheddol fyd-eang yw lleoliad anghymesur cyfleusterau gwastraff peryglus mewn cymunedau bregus. Er enghraifft, nid yw llawer o wastraff peryglus yn Affrica yn cael ei gynhyrchu yno mewn gwirionedd ond yn hytrach yn cael ei allforio gan wledydd datblygedig fel gwledydd ewrop a'r Unol Daleithiau[19]

Gwastraff peryglus

golygu

Wrth i grwpiau cyfiawnder amgylcheddol ddod yn fwy llwyddiannus mewn gwledydd datblygedig fel yr Unol Daleithiau, mae beichiau cynhyrchu byd-eang wedi'u symud i'r De Global lle mae rheoliadau llai llym yn gwneud gwaredu gwastraff yn rhatach. Cynyddodd allforio gwastraff gwenwynig o UDA trwy gydol y 1980au a'r 1990au.[20][9] Nid oes gan lawer o wledydd yr effeithir arnynt systemau gwaredu digonol ar gyfer y gwastraff hwn, ac nid yw cymunedau yr effeithir arnynt yn cael eu hysbysu am y peryglon y maent yn agored iddynt.[21][22]

Er enghraifft, gosododd Llywodraeth Lloegr ddwy atomfa yng Nghymru, heb ymchwil ar effaith yr ymbelydredd ar drigolion Cymru. Ni ofynwyd i Gymru a oeddent yn dymuno'r atomfeydd hyn. Lleolir 3ydd ger Caerdydd, lle ceisir prosesu gwastraff niwclear.

Enghraifft arall yw digwyddiad gwaredu gwastraff <i id="mw5A">Môr Khian</i> a ddeilliodd o symud gwastraff gwenwynig yn rhyngwladol. Fe wnaeth contractwyr sy'n cael gwared ar ludw o losgyddion gwastraff yn Philadelphia, Pennsylvania adael y gwastraff yn anghyfreithlon ar draeth yn Haiti ar ôl i sawl gwlad arall wrthod ei dderbyn. Ar ôl mwy na deng mlynedd o ddadlau, dychwelwyd y gwastraff yn y pen draw i Pennsylvania.[21] Cyfrannodd y digwyddiad at greu Confensiwn Basel sy'n rheoleiddio symud gwastraff gwenwynig o un wlad i wlad arall.[23]

Perthynas â symudiadau ac athroniaethau eraill

golygu

Cyfiawnder hinsawdd

golygu

Mae newid hinsawdd a chyfiawnder hinsawdd hefyd wedi bod yn elfen wrth drafod cyfiawnder amgylcheddol a’r effaith fwy mae’n ei gael ar gymunedau cyfiawnder amgylcheddol.[24] Mae llygredd aer a llygredd dŵr yn ddau gyfrannwr i newid hinsawdd a all gael effeithiau andwyol megis tymheredd eithafol, cynnydd mewn dyddodiad, a chynnydd yn lefel y môr.[24][25] Oherwydd hyn, mae cymunedau yn fwy agored i ddigwyddiadau fel llifogydd a sychder a allai arwain at brinder bwyd a mwy o glefydau heintus, a chlefydau sy'n gysylltiedig â bwyd a dŵr.[24][25][26] Rhagamcanwyd y bydd newid hinsawdd yn cael yr effaith fwyaf ar boblogaethau bregus a thlawd.[26]

Gweler hefyd

golygu

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 Schlosberg, David. (2007) Defining Environmental Justice: Theories, Movements, and Nature. Oxford University Press.
  2. ↑ Malin, Stephanie (June 25, 2019). "Environmental justice and natural resource extraction: intersections of power, equity and access". Environmental Sociology 5 (2): 109–116. doi:10.1080/23251042.2019.1608420. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/23251042.2019.1608420.
  3. ↑ Miller, G. Tyler Jr. (2003). Environmental Science: Working With the Earth (arg. 9th). Pacific Grove, California: Brooks/Cole. t. G5. ISBN 0-534-42039-7.
  4. ↑ 4.0 4.1 Scheidel, Arnim (July 2020). "Environmental conflicts and defenders: A global overview". Global Environmental Change 63: 102104. doi:10.1016/j.gloenvcha.2020.102104. PMC 7418451. PMID 32801483. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7418451.
  5. ↑ 5.0 5.1 Martinez Alier, Joan; Temper, Leah; Del Bene, Daniela; Scheidel, Arnim (2016). "Is there a global environmental justice movement?". Journal of Peasant Studies 43 (3): 731–755. doi:10.1080/03066150.2016.1141198. https://www.researchgate.net/publication/301694370.
  6. ↑ 6.0 6.1 Schlosberg, David (2002). Light, Andrew; De-Shalit, Avner (gol.). Moral and Political Reasoning in Environmental Practice. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. t. 79. ISBN 0262621649.
  7. ↑ Zwarteveen, Margreet Z.; Boelens, Rutgerd (2014-02-23). "Defining, researching and struggling for water justice: some conceptual building blocks for research and action". Water International 39 (2): 147. doi:10.1080/02508060.2014.891168. ISSN 0250-8060. https://doi.org/10.1080/02508060.2014.891168.
  8. ↑ "Environmental Justice". U.S. EPA. 3 November 2014. Cyrchwyd 2020-08-09.
  9. ↑ 9.0 9.1 Adeola, Francis (2001). "Environmental Injustice and Human Rights Abuse: The States, MNCs, and Repression of Minority Groups in the World System". Human Ecology Review 8 (1): 39–59. JSTOR 24707236. https://www.jstor.org/stable/24707236.
  10. ↑ Busscher, Nienke; Parra, Constanza; Vanclay, Frank (2020). "Environmental justice implications of land grabbing for industrial agriculture and forestry in Argentina". Journal of Environmental Planning and Management 63 (3): 500–522. doi:10.1080/09640568.2019.1595546. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09640568.2019.1595546.
  11. ↑ Downey, Liam (November 20, 2010). "Natural Resource Extraction, Armed Violence, and Environmental Degradation". Organization and Environment 23 (4): 417–445. doi:10.1177/1086026610385903. PMC 3169238. PMID 21909231. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3169238.
  12. ↑ Lerner, Steve (2005). Diamond: A Struggle for Environmental Justice in Louisiana's Chemical Corridor. Cambridge, MA: The MIT Press.
  13. ↑ Colquette, Kelly Michelle; Robertson, Elizabeth A Henry (1991). "Environmental Racism: The Causes, Consequences, and Commendations". Tulane Environmental Law Journal 5 (1): 153–207. JSTOR 43291103. https://www.jstor.org/stable/43291103.
  14. ↑ Skelton, Renee; Miller, Vernice (March 17, 2016). "The Environmental Justice Movement". National Resource Defense Council. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2016-03-04. Cyrchwyd April 23, 2011.
  15. ↑ 15.0 15.1 Martinez-Alier, Joan (2014). "Between activism and science: grassroots concepts for sustainability coined by Environmental Justice Organizations". Journal of Political Ecology 21: 19–60. doi:10.2458/v21i1.21124. https://idl-bnc-idrc.dspacedirect.org/bitstream/handle/10625/56698/IDL-56698.pdf?sequence=2.
  16. ↑ Pulido, Laura; De Lara, Juan (March 2018). "Reimagining 'justice' in environmental justice: Radical ecologies, decolonial thought, and the Black Radical Tradition" (yn en). Environment and Planning E: Nature and Space 1 (1–2): 76–98. doi:10.1177/2514848618770363. ISSN 2514-8486. http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/2514848618770363.
  17. ↑ Pellow, David; Vazin, Jasmine (19 July 2019). "The Intersection of Race, Immigration Status, and Environmental Justice" (yn en). Sustainability 11 (14): 3942. doi:10.3390/su11143942.
  18. ↑ Pulido, Laura (2017-08-01). "Geographies of race and ethnicity II: Environmental racism, racial capitalism and state-sanctioned violence" (yn en). Progress in Human Geography 41 (4): 524–533. doi:10.1177/0309132516646495. ISSN 0309-1325. https://doi.org/10.1177/0309132516646495.
  19. ↑ "The transboundary shipments of hazardous wastes", International Trade in Hazardous Wastes, Routledge, 1998-04-23, doi:10.4324/9780203476901.ch4, ISBN 9780419218906
  20. ↑ Clapp, Jennifer. "Distance of Waste: Overconsumption in a Global Economy" (PDF). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2011-06-05.
  21. ↑ 21.0 21.1 Pellow, David Naguib. 2007. Resisting Global Toxics. The MIT Press: Cambridge, Massachusetts.
  22. ↑ Park, Rozelia S. (1997–1998). "An Examination of International Environmental Racism through the Lens of Transboundary Movement of Hazardous Waste". Indiana Journal of Global Legal Studies (Indiana, IL). https://www.repository.law.indiana.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1138&context=ijgls.
  23. ↑ Cunningham, William P & Mary A (2004). Principles of Environmental Science. McGrw-Hill Further Education. t. Chapter 13, Further Case Studies. ISBN 0072919833.
  24. ↑ 24.0 24.1 24.2 Reckien, Diana; Lwasa, Shuaib; Satterthwaite, David; McEvoy, Darryn; Creutzig, Felix; Montgomery, Mark; Schensul, Daniel; Balk, Deborah et al. (2018), "Equity, Environmental Justice, and Urban Climate Change", Climate Change and Cities (Cambridge University Press): 173–224, doi:10.1017/9781316563878.013, ISBN 9781316563878, http://dx.doi.org/10.1017/9781316563878.013, adalwyd 2021-12-05
  25. ↑ 25.0 25.1 Haines, Andy (2004-01-07). "Health Effects of Climate Change". JAMA 291 (1): 99–103. doi:10.1001/jama.291.1.99. ISSN 0098-7484. PMID 14709582. http://dx.doi.org/10.1001/jama.291.1.99.
  26. ↑ 26.0 26.1 Moellendorf, Darrel (March 2015). "Climate Change Justice". Philosophy Compass 10 (3): 173–186. doi:10.1111/phc3.12201. ISSN 1747-9991. http://dx.doi.org/10.1111/phc3.12201.

Darllen pellach

golygu

Dolenni allanol

golygu
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Cyfiawnder_amgylcheddol&oldid=13302016"