Cyndeyrn
Sant a gysylltir a teyrnas Frythonig Ystrad Clud yn yr Hen Ogledd oedd Cyndeyrn (Brythoneg: *Contigernos; Lladin: Cont[h]igirni[1]; Llydaweg a Saesneg: Kentigern) neu Mungo (tua 518 - 13 Ionawr 603). Cyfeirir ato hefyd fel Cyndeyrn Garthwys yn y traddodiad Cymreig.[2]
| Cyndeyrn | |
|---|---|
 | |
| Ganwyd | 518  Culross |
| Bu farw | 13 Ionawr 614 Glasgow |
| Man preswyl | Glasgow, Llanelwy |
| Dinasyddiaeth |  Cymru |
| Galwedigaeth | offeiriad |
| Swydd | esgob |
| Dydd gŵyl | 13 Ionawr |
| Tad | Owain ab Urien |
| Mam | Teneu |
Yn ôl traddodiad, roedd Cyndeyrn yn fab gordderch i Owain ab Urien ac yn ŵyr i Urien Rheged. Roedd Rhydderch Hael, brenin Ystrad Clud, yn noddwr iddo. Ef oedd sylfaenydd Glasgow. Ceir manylion amdano ym Muchedd Sant Cyndeyrn, a ysgrifennwyd ar gyfer Jocelin o Furness, esgob Glasgow, yn yr Oesoedd Canol. Alltudiwyd Cyndeyrn o ardal Ystrad Clud tua 545, a ffodd i ogledd-ddwyrain Cymru lle sefydlodd glas yn Llanelwy. Dywedir mai adeilad pren oedd y clas. Yno, bu gan y sant 965 o ddisgyblion, ac yn eu plith Asaph. Dychwelodd Cyndeyrn i Ystrad Clud, ar ôl Brwydr Arfderydd yn 573, a chysegrwyd Asaph yn esgob i'w olynu.
Cyfeirir at Gyndeyrn Garthwys mewn un o Drioedd Ynys Prydain fel esgob dan Arthur ym Mhen Rhionydd yn yr Hen Ogledd.[3]
Ef yw nawdd sant Glasgow, a chysegrwyd yr Eglwys Gadeiriol iddo. Ar arfbais y ddinas, ceir llun y sant ac islaw iddo ceir coeden, aderyn, cloch a physgodyn, yn coffáu pedwar gwyrth a gyflawnwyd ganddo.