Yr Hen Ogledd
Mae'r term yr Hen Ogledd yn cyfeirio at diriogaeth teyrnasoedd Brythonaidd yr ardal sydd erbyn heddiw yn rhan o ogledd Lloegr a de'r Alban yn y cyfnod yn dilyn ymadawiad y Rhufeiniaid, sef o tua'r bumed i'r seithfed ganrif. O'r Hen Ogledd daeth y llenyddiaeth Gymraeg gynharaf, cerddi arwrol gan feirdd yr Hengerdd am y brwydro rhwng teyrnasoedd y Brythoniaid a llwythau'r Eingl-Sacsoniaid oedd yn ceisio goresgyn y Brythoniaid a meddiannu eu tir. O'r Hen Ogledd daeth Cunedda Wledig a'i ddilynwyr hefyd, sefydlwyr teyrnas Gwynedd.
| Math | rhanbarth, teyrnas, gwladwriaeth, gwlad ar un adeg  |
|---|---|
| Sefydlwyd |
|
| Daearyddiaeth | |
| Cyfesurynnau | 54.6°N 2.3°W |
| Pennaeth y wladwriaeth | Coel Hen |
 | |
Gellir diffinio'r Hen Ogledd fel yr Alban i'r de o linell ddychmygol rhwng cyffiniau Stirling a Loch Lomond a'r siroedd Seisnig presennol Cumbria, Swydd Gaerhirfryn, Swydd Durham, Northumberland, Swydd Efrog a Humberside. Mae hyn yn diriogaeth ehangach nag yw Cymru heddiw. Mae'n bosibl fod teyrnasoedd yr Hen Ogledd (trwy Elfed) yn ymestyn mor bell i'r de ag ardal Sir Gaer heddiw. Cafodd teyrnasoedd yr Hen Ogledd eu gwahanu oddi wrth Gymru gyda Brwydr Caer yn 615. Ffurf ar y Frythoneg a droes yn Gymraeg Cynnar oedd iaith trigolion yr Hen Ogledd: Cymbreg yw'r enw a ddefnyddir weithiau i'w disgrifio a cheir olion ohoni mewn enwau lleoedd yn Cumbria.
'Gwŷr y Gogledd' yw'r enw traddodiadol am bobl yr Hen Ogledd. Roeddent yn ddisgynyddion i lwythau Celtaidd y Votadini, Selgovai, Novantai a'r Damnonii (yn ne'r Alban) a'r Brigantes i'r de o Fur Hadrian. Lleolir nifer o draddodiadau a chymeriadau sydd i'w cael yn llenyddiaeth Cymraeg Canol yn yr Hen Ogledd. Yn eu plith y mae arwyr dwy o'r Tair Rhamant, sef Owain ab Urien (Iarlles y Ffynnon) a Peredur fab Efrog.
Teyrnasoedd a lleoedd
golygu|
Allwedd: |
- Aeron, bro neu deyrnas yn ne'r Alban
- Din Alclud neu Alclud (Allt Clud), prif ganolfan Ystrad Clud (Dumbarton)
- Argoed Llwyfain, safle brwydr dyngedfennol
- Catraeth (Catterick yn Swydd Efrog heddiw)
- Din Eidyn, prif ganolfan Manaw Gododdin
- Coed Celyddon
- Din Rheged, prif ganolfan Rheged (ger Stranraer)
- Elmet (Elfed), canolbarth gogledd Lloegr heddiw
- Gododdin, teyrnas y Votadini
- Llwyfenydd
- Manaw Gododdin, rhan ogleddol teyrnas y Votadini
- Metcauld (ynys Lindisfarne)
- Rheged, ardal Galloway a Chaerliwelydd
- Ystrad Clud, teyrnas
Arweinwyr, beirdd a chymeriadau eraill
golygu- Aneirin, a gyfansoddodd Y Gododdin
- Brân Galed, brenin neu gymeriad chwedlonol
- Coel Hen, brenin neu arweinydd ôl-Rufeinig
- Cunedda Wledig, sefydlwr teyrnas Gwynedd
- Cyndeyrn (Kentigern), sant o Ystrad Clud
- Cynfarch, tad Urien Rheged
- Dyfnawl Hen, un o wyrion Ceredig Wledig
- Elffin ap Gwyddno, arwr a gysylltir â Hanes Taliesin
- Gwallog, brenin Elfed efallai
- Gwenddolau, pennaeth neu frenin
- Mynyddog Mwynfawr, brenin Gododdin
- Myrddin Wyllt, cymeriad chwedlonol
- Nudd Hael, pennaeth sydd i'w uniaethu â'r duw Celtaidd Nudd efallai
- Owain ab Urien, mab Urien Rheged
- Rhydderch Hen (Rhydderch Hael), brenin Ystrad Clud
- Taliesin, bardd Urien Rheged a'i fab Owain
- Tristfardd, bardd
- Tudwal Tudclyd, pennaeth neu frenin
- Urien Rheged, brenin Rheged
Gelynion a chyngreiriaid Gwŷr y Gogledd
golyguEingl-Sacsoniaid y gogledd
golyguGwyddelod a Phictiaid
golygu- Y Brithwyr, neu'r Pictiaid
- Dalriada, teyrnas Gwyddelig yn yr Alban
- Ysgotiaid, Gwyddelod yr Alban
Gweler hefyd
golyguLlyfryddiaeth
golygu- Rachel Bromwich a R. Brinley Jones (gol.), Astudiaethau ar yr Hengerdd (Caerdydd, 1978)
- K. H. Jackson, Language and History in Early Britain (Caeredin, 1953)
- Ifor Williams (gol.), Canu Aneirin (Caerdydd, 1938; argraffiad newydd, 1961)
- eto (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
- eto, The Beginnings of Welsh Poetry (Caerdydd, 1972)