Gelert (sant)

Roedd Sant Gelert, adnybyddir hefyd fel  Celer, Celert neu Kellarth (gweler isod), yn Sant yr Eglwys Geltaidd cynnar. Credir fod yna saith lleoliad yng Nghymru sy'n dwyn ei enw. Maent yn cynnwys Beddgelert, y cwm o'i gwmpas, Cwm Gelert, a Llangeler lle mae yna eglwys wedi cael ei ymroi iddo. Drwy ymdrechion hyrwyddol tafarnwr yn y 1790au cynnar, mae Sant Gelert, y dyn, wedi ei gyfuno crin dipyn gyda chwedl y ci ffyddlon sy'n dybygiedig a'r un ardal, Chwedl Gelert. Dethlir gŵyl mabsant Gelert yn flynyddol ar y 29 Mehefin.

Enw

Mae'r enw "Gelert" yn gyfieithiad fwy Cymreig o Celert neu Cilert (ysgrifennir hefyd fel Cylart, Kelert, Kilart, or Kylart) a Kellarth (ysgrifennir hefyd fel Kelarth neu Kełłarth). Mae hefyd yn cael ei sillafu fel y canlynol; Geler neu Celer, er mae hyn mwy na thebyg yn adlewyrchu'r camddealltwriaeth o'r arfeolaidd ffrwydrol Celtaidd a'r deintiol ffrithiol, ac mae hyd yn oed, o dro i dro yn ymddangos mewn Ieithoedd Germanaidd fel Killhart, Kilhart neu Gellert. Mae'r enw o ystyr a tarddiad anhysbys. 

Bywyd

Roedd Gelert yn feudwy yn hwyr yn y 7g trigodd mewn ogof yn gyfagos a beth sy'n cael ei adnabod heddiw fel Ffynnon Sanctaidd Sant Celer ger Llandysul. Yn ystod yr Oesoedd Tywyll, byddai periniwyr yn teithio i'r ffynnon ar gyfer cael gwellhad gan Gelert. Yn y pen draw cafodd capel ei ymroi i Y Forwyn Fair (Capel Mair) ei adeiladu dros y ffynnon, mae'r adfeilion i'w weld heddiw. Credir fod Gelert wedi fod yn genhadwr ar ryw adeg, ac yn efengylu yn Llangeler a Beddgelert. Yn ol cred hanes modern, cafodd ei ferthyru ym Meddgelert, ond mae hyn yn camdybiaeth wedi selio'n syml ar ystyr enw'r tref. Serch hyn, credir fod Gelert wedi ei ferthyru.

Mae chwedlau lleol Cymreig yn fwy aml na'i peidio yn cydnabod Gelert fel ci yn hytrach na fel dyn. Yn wahanol i'r sant-ci Sant Guinefort, a oedd mewn gwirionedd yn gi a'i seintyddiodd drwy cred gwerinol am ei amddiffyniad o blant, roedd Sant Gelert yn ddyn a gafwyd ei ddynoliaeth ei gysgodi gan pedleriaid am gi chwedlonol a gafodd ei ferthyru. Yn ol llen gwerin a hysbyswyd gan tafarnwr ym Meddgelert, roedd Gelert y ci yn Bleiddgi Gwyddelig a laddwyd ar gam gan ei feistr, y Tywysog Llywelyn Fawr, pan ddarganfyddodd cylla gwaedlyd yn gyfagos a chrud ei fab. Pan edrychodd yn fwy fanwl dros y lle, darganfyddodd corff blaidd, roedd y ci wedi ei ladd er mwyn achub bywyd y babi.

Mae un ysgrifennydd cyfoed yn cynnig yr esboniad crynol olynol i esbonio cysylltiad Beddgelert i'r "obscure, early-medieval, local saint":

The Welsh dog-hero/saint Gelert, associated with Prince Llywelyn the Great (1173-1240), is, however, a romantic fiction of the late 18th century derived from a 5th century Indian Buddhist work, the Pancha Tantra. The story gained wide currency in Europe [and] the Middle East. The heraldic Rous Roll of the 15th century, for example, depicted the arms of Wales as a helmet on which stand a dog and a cradle. But it was finally applied specifically by a hotelier to the village of Beddgelert, named after an obscure, early-mediæval, local saint. To reinforce the story further, he erected a megalith, Gelert's Bed. The 'new' story became the subject of a poem by W.R. Spencer which Joseph Haydn set to music. Such is the stuff of nationalist legend — and this is one of the more benign examples.

David Pritchard oedd y tafarnwr fu'n gyfrifol am boblogeiddio stori'r ci, daeth i'r ardal naill ai o gwmpas1793 neu 1801, yn dibynnu ar y ffynhonnell. Mae yna gerdd gan Spencer gyda argaeledd eang ar lein. Gosodwyd Haydn y gerdd i'r alaw Gymreig Eryri Wen, cyfeiriad at Yr Wyddfa. Yn y Panchatantra, sy'n dyddio nol i traddodiad llafar cyn 300 B.C.E., neidr yw'r direidyn, ac mae rhan y ci yn cael ei lenwi gan mongws.Wnaeth Esop cynnwys dehongliad gyda ci a neidr. Mae dehongliad Cymraeg cynnar yn cael ei gynnwys yn straeon y Mabinogi. Mae diwylliannau eraiss yn cynnwys amnewidiadau eraill; wnaeth Disney hyd yn oed cynnwys dehongliad an-angheuol o'r chwedl i Lady and the Tramp