John Rhŷs

Ysgolhaig Cymraeg a Cheltaidd oedd John Rhŷs (ei orgraff arferol ei hun) neu John Rhys (21 Mehefin 1840 - 17 Rhagfyr 1915), a aned ger Ponterwyd, Ceredigion. Roedd yn un o'r ysgolheigion Celtaidd a golygyddion testunau Cymraeg Canol gorau ei ddydd.

John Rhŷs
John Rhŷs, tua 1890
Ganwyd	21 Mehefin 1840  Ponterwyd
Bu farw	17 Rhagfyr 1915  Coleg yr Iesu, Rhydychen
Dinasyddiaeth	Cymru
Alma mater	Coleg yr Iesu, Rhydychen
Galwedigaeth	ieithydd, llenor, ieithegydd
Swydd	aelod o Gyfrin Gyngor y Deyrnas Unedig, Athro mewn Celteg yng Ngholeg yr Iesu
Cyflogwr	Prifysgol Rhydychen
Priod	Elizabeth Rhŷs
Plant	Myfanwy Rhŷs, Olwen Rhys
Gwobr/au	Cymrawd yr Academi Brydeinig, Marchog Faglor, aelod o Gyfrin Gyngor y Deyrnas Unedig, Medal y Cymmrodorion

Hanes

Graddiodd Rhŷs ym Mhrifysgol Rhydychen gydag anrhydedd yn y Clasuron yn 1869. Ar ôl treulio cyfnod o astudio tramor a gweithio fel arolygydd ysgol yn yr hen Sir y Fflint fe'i penodwyd yn Athro Celteg cyntaf ei hen brifysgol yn 1877. Yn 1895 daeth yn brifathro Coleg Iesu yno. Chwaraeodd ran bwysig ym mywyd Cymreig y brifysgol gan gynnwys bod yn llywydd cyntaf Cymdeithas Dafydd ap Gwilym (1886).

Ysgolheictod

"Er cof am John Rhys D:Litt: P:C: F:B:A: Prifathro Coleg yr Iesu ac Athro Astudiaethau Celtaidd. Ganwyd 21 Mehefin 1840 a bu farw 17 Rhagfyr 1915 ac er cof am Elsbeth [sic] ei wraig a anwyd 26 Mai 1841 ac a fu farw 29 Ebrill 1911." (Mynwent Holywell, Rhydychen.)

Daeth i adnabod Syr John Morris-Jones yn Rhydychen a gweithiasant gyda'i gilydd ar olygiad o Lyfr yr Ancr. Roedd yn ieithydd penigamp; ei gyfrol Lectures on Welsh Philology (1877) oedd y gwaith cyntaf i ddefnyddio dulliau newydd ieithyddiaeth gymharol i astudio hanes yr iaith Gymraeg. Gweithiodd ar y cyd â John Gwenogvryn Evans i olygu cyfres bwysig o destunau Cymraeg Canol, gan gynnwys Llyfr Coch Hergest a Llyfr Llandaf.

Ysgrifennodd nifer o lyfrau ar hanes traddodiadol, llên gwerin a mytholeg Geltaidd yn ogystal, gan gynnwys y cyfrolau pwysig Celtic Britain (1882) a Celtic Folkore, Welsh and Manx (1901). Er gwaethaf eu gwendidau - beiau'r oes yn bennaf - mae'r cyfrolau hyn yn gerrig milltir pwysig yn hanes ysgolheictod Celtaidd.

Llyfryddiaeth

Gwaith Rhŷs

• Lectures on Welsh Philology (1877)
• Celtic Britain (1882)
• Lectures on the Origin and Growth of Religion as illustrated by Celtic Heathendom (1888)
• Studies in the Arthurian Legend (1891)
• The Outlines of the Phonology of Manx Gaelic (1894)
• The Welsh People (1900). Gyda D. Brynmor Jones.
• Celtic Folkore, Welsh and Manx (1901)

Gyda John Morris-Jones:

• The Elucidarium... from Llyvyr Agkyr Llanddewivrevi (1894)

Gyda J. Gwenogvryn Evans:

• The Text of the Mabinogion... from the Red Book of Hergest (1887)
• The Test of the Bruts... from the Red Book of Hergest (1890)
• The Text of the Book of Llandâv (1893)

Llyfryddiaeth

• T. H. Parry-Williams, John Rhŷs (Caerdydd, 1953)